ΑΡΓΥΡΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΠρόγραμμα Σπουδών: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Θεματική Ενότητα: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ακαδ. Έτος: 2007-2008
Όνομα Καθηγητή: ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΥΑΝΘΗΣ
Συγκρίνετε τη χρήση της γραφής στον μυκηναϊκό κόσμο και στην πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.). Ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή και πώς σχετίζεται με τον διαφορετικό χαρακτήρα των κοινωνιών αυτών;
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 3
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛ. 4
Α. 1. χρήση της γραφής στον μυκηναϊκό κόσμο - πολιτισμό ΣΕΛ. 4
1.1 μυκηναϊκός κόσμος – πολιτισμός ΣΕΛ. 4
1.2 χρήση της γραφής – ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β ΣΕΛ. 4
2. χρήση της γραφής στην πρώιμη πόλη-κράτος
της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.) ΣΕΛ. 6
2.1 πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.) ΣΕΛ. 6
2.2 χρήση της γραφής ΣΕΛ. 8
3. σύγκριση τη χρήση της γραφής στον μυκηναϊκό κόσμο και στην
πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.). ΣΕΛ. 9
Β. 1. ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στον μυκηναϊκό κόσμο
και πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής; ΣΕΛ. 9
1.1 ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στον μυκηναϊκό κόσμο ΣΕΛ. 9
1.2 πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής; ΣΕΛ. 11
2. ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στην πρώιμη πόλη-κράτος
της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.)
και πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής; ΣΕΛ. 12
2.1 ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στην πρώιμη πόλη-κράτος
της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.) ΣΕΛ. 12
2.2 πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής; ΣΕΛ. 13
3. πώς σχετίζεται με τον διαφορετικό χαρακτήρα
των κοινωνιών αυτών; ΣΕΛ. 14
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 14
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 15
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τι είναι αυτό που ενώνει δύο εποχές με 700 έτη διαφορά ; Ίσως μια όμοια προφορική παράδοση που η κατά εποχές έκφρασή της με τη γραφή δημιούργησε την Γραμμική Β γραφή (τέχνη) στην εποχή του μυκηναϊκού κόσμου, και το ελληνικό αλφάβητο στην συνέχεια στην εποχή της πόλης – κράτος (8ος - 7ος αι. π.Χ.).
Η φωτιά είναι αυτή που κατέστρεψε «τα κυριότερα μυκηναϊκά κέντρα» John Chadwick (Ο Μυκηναϊκός κόσμος, Gutenberg, Αθήνα 1999, σελ. 387), και είναι αυτή που μας έδωσε το φως της γνώσης - μέσω της καύσης των επιγραφών – για την γραφή Γραμμική Β και τον πολιτισμό του μυκηναϊκού κόσμου. Αντίστοιχο φως για τον ελληνικό πολιτισμό ήταν η γραφή στην πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.).
Άξιζε η υπομονή για μια τέτοια γέννηση, που βοήθησε στην ανέλιξη του ανθρώπινου είδους όπως θα δούμε στη συνέχεια μέσω της χρήσης της, των αναγκών που εξυπηρετούσε, και της σχέση της με τον χαρακτήρα της κοινωνίας της αρχαϊκής πόλης.
Η χρήση και εφαρμογή της γραφής στην αρχαϊκή πόλη και ειδικά στην ποίηση – π.χ. Όμηρος – προσθέτει αξεπέραστη αξία στον χαρακτήρα της κοινωνίας της, και επιδιώκει με επιμονή να καλλιεργεί αναλλοίωτες αιώνιες αξίες. Είναι η αρχαϊκή πόλη που «ο Όμηρος περιγράφει την αποστολή γραπτού μηνύματος» (σκοτώστε τον κομιστή) John Chadwick (ό.π., σελ. 368).
Πρώτα όμως θα ασχοληθούμε με τη γραφή στον μυκηναϊκό κόσμο και πως χρησίμευε στο κράτος των ανακτόρων μέσω της χρήσης της, των αναγκών που εξυπηρετούσε, και της σχέση της με τον χαρακτήρα της κοινωνίας του μυκηναϊκού κόσμου.
Και είναι η αρετή της γνησιότητάς – των πινακίδων – που ασκεί πάνω μας μια ανεξήγητη και απρόσμενη έλξη για τη μελέτης τους… η ταυτότητά μας ήταν εκεί θαμμένη, και τώρα βρέθηκε για την ψυχή μας, για τον πολισμό μας, για τη γλώσσα μας.
Είναι ελάχιστος φόρος τιμής στο απελπιστικά μονότονο περιεχόμενο αυτών των κειμένων, ενώ όπως λέει και ο ποιητής Π. Α. Σινόπουλος για την αποκρυπτογράφησή τους
«ξεχύθηκε καμπανολάλημα τριαντατριών αιώνων»
Τι κρίμα να έχει τόσα να πει η μυκηναϊκή εποχή και να μην μπορεί να πει λέξη … μόνο ιστορία μέσω πινακίδων … που αφήνει πίκρα μια και «οι σχετικές πληροφορίες που αντλούμε, ιδιαίτερα από τις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής, είναι έμμεσες και βασίζονται στη θέση που φαίνεται να κατέχουν οι διάφορες ομάδες στην παραγωγή» (Ιωάννου, Θ., "Οι προϊστορικοί χρόνοι" στο Ελληνική Ιστορία - Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, τόμος Α, των Θ.Βερέμη, Ι.Γιαννόπουλου, Σ.Ζουμπάκη, Ελ.Ζύμη, Θ.Ιωάννου, Α.Μαστραπά, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002, σ. 65).
Στη σύντομη εργασία μας συνδετικό ρόλο σε επιστημονικά και μη συμπεράσματα (ειδικά στο μέρος της φαντασίας που απαιτείται για τη Γραμμική Β) θα παίξει η κοινή εμπειρία - όχι μόνο η δική μας - με τη στήριξη του Αριστοτέλη, που έγραψε πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια: «πρέπει να δίνουμε προσοχή και στις αναπόδεικτες κρίσεις των έμπειρων ανθρώπων, όχι μικρότερη από εκείνη που αποδίδουμε στις κρίσεις που αποδεικνύονται, γιατί μέσω της εμπειρίας κρίνουν σωστά».
Στη σύντομη εργασία μας συνδετικό ρόλο σε επιστημονικά και μη συμπεράσματα (ειδικά στο μέρος της φαντασίας που απαιτείται για τη Γραμμική Β) θα παίξει η κοινή εμπειρία - όχι μόνο η δική μας - με τη στήριξη του Αριστοτέλη, που έγραψε πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια: «πρέπει να δίνουμε προσοχή και στις αναπόδεικτες κρίσεις των έμπειρων ανθρώπων, όχι μικρότερη από εκείνη που αποδίδουμε στις κρίσεις που αποδεικνύονται, γιατί μέσω της εμπειρίας κρίνουν σωστά».
Ελπίζουμε οι ευσεβείς μυθοπλασίες για τη Γραμμική Β να μην συγχωνεύονται με τα γεγονότα τουλάχιστον συνειδητά.
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
Α 1. χρήση της γραφής στον μυκηναϊκό κόσμο
1.1 μυκηναϊκός κόσμος - πολιτισμός
Μια επιφανειακή ματιά στον μυκηναϊκό κόσμο δημιουργεί πιο πολλά ερωτηματικά απ’ ότι απαντήσεις, δημιουργεί περιορισμένο ορίζοντα. Η διείσδυση όμως σε ουσιαστικά ερωτήματα: τι σχέση είχαμε εμείς με τους μυκηναίους; μιλούσαμε την ίδια γλώσσα; ασκεί μια γοητεία με τις συνεχείς αποκαλύψεις όπως ότι «η γλώσσα που μιλούσαν ήταν ελληνική» (Robin Osborn, H Γένεση της Ελλάδας 1200- 479 π.Χ., Οδυσσέας, Αθήνα 2000, σελ. 28), αλλά σε συλλαβική μορφή, αποδείχνοντας ότι «ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός στο έδαφος της Ελλάδας δημιουργήθηκε από λαό που μιλούσε ελληνικά» John Chadwick (ό.π., σελ. ια-πρόλογος).
Βασικό χαρακτηριστικό του Μυκηναϊκού κόσμου ήταν η ταφική αρχιτεκτονική προς το μνημειακό. Αρχικά οι τάφοι ήταν κυκλικοί και στη συνέχεια με θόλο, εντυπωσιακοί όπως άρμοζε και στους άρχοντες που αναπαύονταν. Έδιναν ιδιαίτερη τιμή στους νεκρούς, και παρ’ ότι πολεμική κοινωνία, απόλαυσε 3 αιώνες ειρήνης, που συντέλεσαν στην ανάπτυξη, και άνθηση τόσο σε πολιτικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, με δημιουργία ακροπόλεων, τείχη, συγκροτήματα κατοικιών, ανάκτορα, ανάπτυξη εμπορίου, υψηλή αρχιτεκτονική και τεχνίτες ικανότατους για την εποχή του χαλκού.
Για την κοινωνική ιεραρχία φαίνεται να υπάρχει ένας βασιλιάς (άρχοντας-όχι απόλυτος μονάρχης) και δίπλα του διάφορα πρόσωπα σε ισχυρές περίοπτες θέσεις. Κάποιοι απ’ αυτούς τους ευγενείς έχουν ιδιόκτητες εκτάσεις, ιδιόκτητους τεχνίτες και δούλους, ενώ ακολουθούν στην ιεραρχία οι ανώτεροι υπάλληλοι, και οι τοπικοί διοικητικοί υπάλληλοι ως εκπρόσωποι της κεντρικής εξουσίας, που σε ομάδα πινακίδων διανέμουν ποσότητες χαλκού σε τοπικούς σιδεράδες. Υπάρχουν πολυπληθείς ομάδες δούλων (και γυναίκες) στην κατώτερη βαθμίδα (ακόμη και αιχμάλωτοι) που δουλεύουν είτε ως εργάτες ή αλλού.
Η ανακάλυψη γραπτών πινακίδων σε Κνωσό(προηγείται χρονικά), Πύλο, Μυκήνες, Τίρυνθα, Θήβα, Ορχομενός είναι τα τεκμήρια δημιουργίας της φόρμουλας φαντασίας (S*a) για την κοινωνική και οικονομική ζωή του Μυκηναϊκού πολιτισμού.
Η αποκρυπτογράφηση των πινακίδων αυτών από τους Chadwick και Ventris ξεκίνησε από το 1952 και έκανε πράξη την εικασία ότι «η Γραμμική Β ήταν γραφή μιας αρχαϊκής μορφής της αρχαίας ελληνικής γλώσσας» (Claude Mosse, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ. Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996, σελ. 79).
Με τα αρχαιολογικά δεδομένα μπορούμε να μιλήσουμε για κοινά στοιχεία σε δύο χώρους, στην Κνωσό το 1375 και την ηπειρωτική Ελλάδα το 1200.
Αποκρυσταλλώνεται σταδιακά ένα πάζλ για τον μυκηναϊκό κόσμο με μια κοινωνία δυναμική, δημιουργική, πολεμική, κοινωνικά ιεραρχημένη και γραφειοκρατικά συγκροτημένη με αξιωματούχους και υπαλλήλους και δομή κράτους αν και περιορισμένων διαστάσεων. (Claude Mosse, ό.π., σελ. 92).
Η πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού το 12ο αιώνα έχει διάφορες εκδοχές «το να επικαλείται κανείς εισβολή για να εξηγήσει τις μεταβολές δημιουργεί τόσο πολλά προβλήματα όσα λύνει, γι’ αυτό πιο ικανοποιητική φαίνεται η αναγωγή των μεταβολών σε πιέσεις στο εσωτερικό του ίδιου του συστήματος» (Robin Osborn, ό.π., σελ. 55) ή ακόμη και σε «…κακές σοδιές» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 119)..
1.2 χρήση της γραφής – ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β
Έχουν βρεθεί 3000 πινακίδες στην Κνωσό, 1200 στην Πύλο και λίγες ακόμη σε Μυκήνες και Θήβα, «αλλά οι πινακίδες της Πύλου έχουν το μεγαλύτερο μέσο μέγεθος, και γι’ αυτό αποτελούν πραγματικά τη σπουδαιότερη για μας πηγή πληροφόρησης» (John Chadwick, ό.π., σελ. 29).
Η Γραμμική Β αποτελεί εξέλιξη της Γραμμικής Α (κρητική γραφή η οποία
χρησιμοποιήθηκε από τους Μινωίτες με τους οποίους είχαν οι Μυκηναίοι επαφές εμπορικές, πολιτικές και πολιτιστικές), και ήταν μια αρχαϊκή μορφή ελληνικών σε συλλαβική μορφή που ήταν παράδοση στη μυκηναϊκή κοινωνία του 1550-1100 π.Χ.
Χρησιμοποιούνταν για τις ανάγκες της διοίκησης απ’ τις αρχές μάλλον του 15ου αιώνα και συγκεκριμένα για τις λογιστικές καταχωρήσεις μιας σύνθετης ιεραρχημένης κρατικής διοίκησης η αξία της όμως ως πρωτογενή πηγή για την κοινωνική διαστρωμάτωση, τη διοικητική οργάνωση, την οικονομία- λογιστήριο, το εμπόριο, τη θρησκεία, και την κοινωνική ζωή του μυκηναϊκού κόσμου είναι τεράστια, και πιο αναλυτικά έχουμε:
α. Η χρήση της γραφής στην κοινωνική διαστρωμάτωση και τη διοικητική οργάνωση αποτελεί σημαντική ιδιότητα και διακρίνει τους τίτλους εξουσίας και την κοινωνική θέση στο μυκηναϊκό κόσμο όπως με τους όρους:
wa-na-ka άναξ(wanax) βασιλεύς, πιθανόν ο βασιλιάς της περιοχής και του ανακτόρου με
κατοχή διαφόρων κτημάτων και μέτρο την ποσότητα παραγωγής σπόρων
lawagetas κάποιο είδος αρχηγού σημαντικού στο θρησκευτικό τομέα με τα κτήματά του να δίνουν το 1/3 της παραγωγής σπόρων σε σχέση με το βασιλιά
eqeta (επέται) αξιωματικοί ή επίλεκτα σώματα του βασιλιά
τελεσταί ανώτεροι υπάλληλοι επιφορτισμένοι με διοικητικά έργα
τοπικοί διοικητικοί υπάλληλοι που δρουν κατά τόπους ως εκπρόσωποι της κεντρικής
εξουσίας στην επαρχία
damos (δήμος) ίσως ένα σύνολο ανθρώπων επιφορτισμένο με την παραγωγή αγροτικών προϊόντων
δούλοι η κατώτερη βαθμίδα της κοινωνίας που έχει και αιχμαλώτους
Η Γραμμική Β ήταν ουσιαστικά η γραφή για χρήση γραφειοκρατικών λειτουργιών όπως ήταν τότε το λογιστήριο στο μυκηναϊκό ανάκτορο.
Οι πινακίδες που βρέθηκαν αντιπροσωπεύουν ένα τμήμα των αρχείων, τους μηνιαίους λογαριασμούς και στην καλύτερη περίπτωση τους ετήσιους, ενώ σε άλλες πινακίδες αφορούν ιστορικά ντοκουμέντα και χρησιμοποιούνταν για λογιστική χρήση και μηνιαίες και ετήσιες εγγραφές και για καταλόγους τροφοδοσίας και αποθήκευσης. Υπάρχει οργάνωση και διανομή των πρώτων υλών απ’ την παράδοση μέχρι την παραλαβή των αντικειμένων, ενώ έχουμε και καταλόγους μεταλλουργών σε όλη την επικράτεια για περιπτώσεις ανάγκης.
Οι πινακίδες της Πύλου ασχολούνται ιδιαίτερα με τη συγκομιδή μελιού (με περίοπτη θέση στις θρησκευτικές τελετές) και αποξηραμένων σύκων για τις αποθήκες των ανακτόρων.
Έχουμε δε αναφορές για την παραγωγή υφασμάτων, αρωματικών ελαίων, μαλλιού, και απογραφές θησαυρών(των ανακτόρων).
γ. Η χρήση της γραφής στο εμπόριο
Ενδείξεις γνώσης της Γραμμικής Β από εμπόρους υπάρχουν σε επιγραφές πάνω σε πιθάρια όπου η επιγραφή φαίνεται βιαστική και σε σύντμηση ενώ ανάλογες ενδείξεις υπάρχουν σε επιγραφές που βρέθηκαν στη Θήβα για μεταφορές αγαθών με πιθάρια.
δ. Η χρήση της γραφής στην κοινωνική ζωή
Υπάρχει χάραξη Γραμμικής Β σε πήλινο βάζο (που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών) όπου αναφέρει «είμαι φτιαγμένο για το νικητή του χορού» και ερεθίζει τη φαντασία μας, να σχηματοποιήσει ανάλογα «γλέντια» με απονομή βραβείων σε επιμέρους διαγωνισμούς (χορού, τραγουδιού, κλπ), ενώ και στην Κύπρο μια τελετουργική πόρπη
αποδεικνύει τη χρήση της γραφής για τη σχέση του ατόμου που έκανε την αφιέρωση με θεότητες του άλλου κόσμου.
ε. Η χρήση της γραφής στην θρησκεία
Σε πινακίδες από Γραμμική Β αναφέρονται ονόματα θεών όμοια με αυτά της κλασικής εποχής, αλλά και ονόματα από μικρότερες θεότητες, χωρίς να γίνεται καμία σαφής διάκριση ανάμεσα στο τι έχει σχέση με τη θεότητα και τι με το βασιλιά. Απουσιάζουν θεότητες σημαντικές όπως ο Απόλλων και πολλές φορές δεν ξεχωρίζουν θεούς και ανθρώπους. Πινακίδες επιβεβαιώνουν τη χρήση της γλώσσας για ανάρτηση καταλόγων για ανθρωποθυσίες(άνδρες για θεούς, γυναίκες για θεές) σε πινακίδες δε της Πύλου αναφέρονται έκτακτες θυσίες λόγω κινδύνου.
στ. Η χρήση της γραφής σε περιορισμένα κοινωνικά στρώματα
Η περιορισμένη της χρήση - και λόγω της δυσκολίας εκμάθησής της - ήταν και ο λόγος εξαφάνισής της και σαν παράδοση ακόμη. Με την πτώση των ανακτόρων και του μυκηναϊκού κόσμου το τέλος του 12ου αιώνα, έχουμε με ολική έκλειψη Γραμμικής Β και αρχιτεκτονικής, μια και δεν υπήρχε ανάγκη ύπαρξης γραπτών αρχείων για στήριξη των γραφειοκρατικών δομών της εξουσίας. Ίχνη εντοπίζονται στην Κύπρο που συνέχισε να λειτουργεί σαν κέντρο εμπορίου.
2. χρήση της γραφής στην πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.)
2.1 πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.)
Το φυλετικό κράτος που προηγήθηκε κατά τους λεγόμενους "σκοτεινούς" αιώνες διαδέχεται μια πιο οργανωμένη κοινωνία, που στην κορυφή της ιεραρχικής κλίμακας βρίσκεται τώρα η αριστοκρατία, ενώ η εμφάνιση του Οίκου «…δηλαδή οικογενειών που κατοικούν σε μικρά οικιστικά συγκροτήματα» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 122) το 12ο αι. π.Χ. δημιούργησε μια πρώτη μορφή συνοικισμού (τους πρωτοαστικούς πυρήνες σε Εύβοια και Αττική) χωρίς διακρίσεις ανάμεσα στις ομάδες και ήταν καταλύτης της πόλης-κράτους τόσο της αρχαϊκής όσο και της κλασσικής περιόδου.
Παράγοντες και ανάγκες που οδηγούν στην πόλη – κράτος ή αρχαϊκή πόλη
a. Αύξηση του πληθυσμού
Η πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.) είναι η πόλη που δημιουργήθηκε από ένα μικρό κύκλο αριστοκρατών και τα νέα κοινωνικά στρώματα που βγήκαν απ’ τη δημογραφική έκρηξη (αύξηση του πληθυσμού ιδιαίτερα θεαματική κατά τον 8ο αιώνα με κύριο επιχείρημα την αύξηση του αριθμού των τάφων σε Αθήνα, Αττική, και Άργος). Αποφασιστικός συντελεστής στη δημιουργία της πόλης μπορεί να υπήρξε το μοίρασμα των βασιλικών γαιών που γίνονταν απ’ τους ομηρικούς βασιλιάδες για την απόκτηση πιστών συμμάχων, και συνέβαλαν έτσι στην προοδευτική μετεγκατάσταση.
β. Θρησκευτική δραστηριότητα και κτίσιμο πρώτων ναών
Κτίσιμο πρώτων ναών με τη «…δημιουργία ειδικών χώρων λατρείας» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 142) και μια ριζικά νέα μορφή του ναού με το λίθινο ναό που μάλλον δε σχετίζεται με αντίστοιχους ναούς στη Αίγυπτο όπως υποστηρίζει ο Robin Osborn (ό.π., σελ. 313).
Τέτοιοι ειδικοί χώροι λατρείας είναι ο ναός της Αρτέμιδος στο ιερό της Εφέσου, ο αψιδωτός ναός της Αρτέμιδος στην Αχαΐα, ο ναός του Δαπνηφόρου Απόλλωνα στην Ερέτρια, ο ναός της Δήμητρας στην Ελευσίνα, το Ηραίον της Σάμου, το Ηραίον του Άργους, ενώ ταυτόχρονα εμφανίζονται «όλες οι κύριες λατρείες της κλασσικής Ελλάδας» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 143) με τα ιερά της Ολυμπίας, της Δήλου και της Επιδαύρου να συγκεντρώνουν προσκυνητές απ’ όλη την Ελλάδα. Παράλληλα βλέπουμε αύξηση του αριθμού των αναθημάτων που αφιέρωναν στους νεκρούς.
Μετά το 800 π.Χ. δίνεται δικαίωμα «ατομικού τάφου» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 123) σε όλους τους κατοίκους με την καύση να αντικαθιστά ο ενταφιασμός, σε πνεύμα ίσης μεταχείρισης. Έχουμε δημιουργία τάφων ηρώων (οι Αργοναύτες, οι νικητές της Τροίας) που βοηθά, δείχνοντας την κατοχή γης απ’ τους προγόνους, και το μήνυμα της προάσπισης και του αγώνα που υπήρξε. Το ότι βρήκαμε αρκετούς τάφους ενηλίκων σε σχέση με παιδιά, πιθανό να οφείλεται σε τιμές και επιδείξεις που έκαναν προς τιμή του νεκρού, με τη λογική θέση της προσφοράς ενός ενήλικα στην κοινωνία, και την οικογένεια, σε σχέση με ένα παιδί «αλλά και εν μέρει σε αλλαγή των εθίμων» (Robin Osborn, ό.π., σελ. 133, 135).
γ. Μεταλλουργία ορείχαλκου
Οι Μεταλλουργοί ξανάρχισαν μαζί με ορείχαλκο, χαλκό, και σίδηρο (που την ήταν σπάνιο μυκηναϊκή εποχή) (Claude Mosse, ό.π., σελ. 126).
δ. Σημάδια επανάληψης της επικοινωνίας
Έχουμε επανάληψη της επικοινωνίας με τους Φοίνικες και τους πληθυσμούς της Ανατολής
όπως στη Σμύρνη όπου η εξαίρετη ποιότητα της ομαδικής εργασίας στα τείχη δείχνει τη «συνείδηση του πολίτη» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 138).
ε. Αποικιακές δραστηριότητες
Αποικιακές δραστηριότητες με σκαπανείς τους Ευβοιείς όπως οι Πιθηκούσαι ένα νησί έξω από τον κόλπο της Νεαπόλεως που σήμερα ονομάζεται Ίσκια το 750 π.Χ. και αλυσίδα άλλων σε Σικελία και Ιταλία (Robin Osborn, ό.π., σελ. 168).
στ. Αλφαβητική γραφή
Το δάνειο της αλφαβήτου που πήραν οι Έλληνες απ’ τους Φοίνικες με την προσθήκη φωνηέντων οδήγησε στην αλφαβητική γραφή (μετά από 4 αιώνες 12ο - και 9ο απέκτησε ξανά ζωή (φοινικικό αλφάβητο, προσθήκη φωνηέντων από εμάς) και τροποποίησε ολοκληρωτικά τη λειτουργία της μνήμης μέσα στην πόλη που άρχιζε να δημιουργείται.
Η αρχική πόλη (πόλη – κράτος) χαρακτηρίζεται από πολέμους, αλλαγές, μεταβολές και καινοτομίες όπως η οχύρωση, η χωροταξική οργάνωση των κατοικιών, η δημιουργία αγοράς, η επέκταση των κατοικιών εκτός του οχυρωμένου οικιστικού πυρήνα, οι Ολυμπιακοί Αγώνες, η κοινωνική θέση και οι τιμές των πολιτών, η κοινωνική φροντίδα, οι ήρωες, η τέχνη, η κεραμοποιία, νόμοι, κλπ. και αναλυτικά :
Πόλεμος
Αποτελεί θεμέλιο της αρχαϊκής πόλης και η αρχιτεκτονική της βοηθά σε αυτό το σκεπτικό του αποκλεισμού της πόλης απ’ τους εχθρούς, και των επελάσεων στους γείτονες (λύτρα).
Η οχύρωση των πόλεων
Πρωτοπαρατηρήθηκε στη Σμύρνη και προσέφερε ασφάλεια και συνείδηση στον πολίτη.
Η χωροταξική οργάνωση των κατοικιών
Με κτίσιμο κατοικιών εντός των τειχών αλλά και επέκταση των κατοικιών εκτός του οχυρωμένου οικιστικού πυρήνα.
Η δημιουργία αγοράς
Αποτελεί καινοτομία και έλκει πολίτες για πολιτικές συναντήσεις.
Ολυμπιακοί Αγώνες - αγώνες
Οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώνες χρονολογούνται περίπου στα τέλη του 775 π.Χ. με τους νικητές να δίνουν το δικαίωμα να ρίξουν οι πόλεις που ζούσαν μέρος του τείχους τους κατά την υποδοχή τους (Πλούταρχος, Συμποσιακών βιβλία Θ’ 2.5.2) αποδίδοντας έτσι τις τιμές που αξίζουν οι νικητές, ενώ είχαμε και αγώνες προς τιμή των νεκρών από πολέμους.
Κοινωνική φροντίδα
Κάθε κοινωνική οργάνωση έπρεπε να είναι σε θέση να αντιμετωπίζει το πρόβλημα πολύ μεγάλου αριθμού ορφανών. (Robin Osborn, ό.π., σελ. 115)
Ήρωες
«Οι Έλληνες διατήρησαν με μεγάλη φροντίδα τη μνήμη της εποχής των ηρώων»
(Claude Mosse, ό.π., σελ. 131)
Τέχνη
Η εικονιστική τέχνη απεικονίζει «όχι μόνο μεμονωμένες μορφές, αλλά και πολυπρόσωπες
σκηνές» με άτομα, συγκρούσεις με τη φύση, και σπάνιες σκηνές δράσης, ενώ «προς τα τέλη του 7ου αι. π.Χ. εμφανίζονται ως αφιερώματα σε ιερά ίσως και σε νεκροπόλεις, οι πρώτοι κούροι, δηλαδή οι πρώτες όρθιες ανδρικές μορφές» (Robin Osborn, ό.π., σελ. 202, 311). Το αγγείο Chigi μας δείχνει ένα κόσμο που οι κάτοικοι τον βλέπουν διαφορετικά και οι πόλεμοι γίνονται διαφορετικά.
Κεραμοποιία
Οι μεταβολές στην κεραμική τεχνοτροπία ταυτόχρονα με την κοινωνική επίδειξη στις ταφές έχουν σημασία σε δύο σημεία «η θεμελιώδης απόφαση να επεκταθεί ο διάκοσμος σε περισσότερα από ένα πεδία του αγγείου …. και η ταχέως εντεινόμενη κατά τη διάρκεια του 9ου αι. π.Χ. πολυπλοκότητα του διάκοσμου, … το φαινόμενο αυτό φαίνεται πως συνδέεται στενά με μια όλο και πιο ιεραρχημένη κοινωνία που χρειάζεται όλο και πιο ανεπτυγμένα μέσα επικοινωνίας» (Robin Osborn, ό.π., σελ. 91).
Νόμοι
Η σύγκριση των νόμων δεν περιορίστηκε μόνο μεταξύ των νομοθετών αλλά και μεταξύ των πόλεων. Ο αρχαιότερος σωζόμενος ελληνικός νόμος – απ’ το ναό του Δελφινίου Απόλλωνος στη Δρήρο της Κρήτης το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα – προβλέπει πως όποιος έχει λάβει το αξίωμα του κόσμου δεν μπορεί να λάβει το ίδιο πριν δέκα έτη.
2.2 χρήση της γραφής
Έχουμε ενδείξεις για χρήση της ομηρικής γλώσσας αρκετά νωρίτερα απ’ τη Γραμμική Β, και αυτό φαίνεται απ’ την σύνταξη των αναγραφόμενων ποιητικών αποσπασμάτων, απ’ τη διαφοροποίηση των διαλεκτικών τύπων και των γραμμάτων, ενώ επίπονες έρευνες έδειξαν, «την ύπαρξη μιας προφορικής εποποιίας αφάνταστα αρχαίας, με τους ίδιους, συχνά, ήρωες, που ανάγεται σε πολύ απόμακρα χρόνια της μυκηναϊκής περιόδου, κάποτε πριν ακόμα και από την εποχή των πινακίδων της Γραμμικής Β» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 152).
Το «… πρωιμότερο μνημείο της ελληνικής, μία επιγραφή σε αγγείο που βρέθηκε στο νεκροταφείο της Osteria dell’ Osa στο Λάτιο της Ιταλίας και χρονολογείται στα μέσα του πρώτου μισού του 8ου αι. π.Χ.» (Robin Osborn, ό.π., σελ. 176) ενώ στη συνέχεια έχουμε και άλλες επιγραφές σε αγγεία όπου ανάγονται στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα.
Η κοινωνία της πρώιμης πόλης-κράτους (8ος -7ος π.Χ.) είναι η αρχαϊκή κοινωνία, η εποχή του Ομήρου, του Ησίοδου, και της έμμετρης γλώσσας που εύκολα αποστηθίζεται (ομηρικά έπη-ραψωδοί). Η γέννηση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας – χάρη στη γραφή - ένα απ’ τα μέγιστα έργα πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας απ’ τον Όμηρο, ένα ποιητή δημιουργό ενός ονειρικού κόσμου, «καμιά άλλη λογοτεχνία δεν πέρασε τόσο θριαμβευτικά στο στάδιο της γραφής με δύο τέτοια μεγαλοφυή ποιήματα» (Μ. Ι. Finley, Les ancients Grecs ) «δύο έργων μιας μοναδικής διάνοιας που δούλεψε με βάση υλικά τα οποία είχαν διαδοθεί και τελειοποιηθεί προφορικά επί αιώνες» (Robin Osborn, ό.π., σελ. 29).
Αντιλαμβανόμαστε έτσι τη σημασία αυτών των έργων τόσο για τη δημόσια χρήση της γραφής όσο και για την προσωπική παιδεία που αποκτούν ακόμη και οι αναγνώστες τους.
Στη δημόσια ζωή η γραπτή διατύπωση των νόμων προσφέρει σταδιακή καλλιέργεια της συνείδησης του πολίτη, αρχές ηθικής, πολιτικής, και αιώνιες αξίες. Κίνητρο δημιουργίας του αλφαβήτου ήταν όχι μόνο οι αυξανόμενες ανάγκες για καλύτερη οργάνωση της εμπορικής δραστηριότητας αλλά ότι «…ανταποκρίνεται και σε άλλες βαθύτερες ανάγκες και ιδιαίτερα σ’ εκείνη της γραφής της ποίησης.» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 156).
Η γραφή κάνει δυνατή την επικοινωνία ανάμεσα σε άτομα διαφορετικού χώρου σε διαφορετικό χρόνο και άλλου πολιτισμού. (Robin Osborn, ό.π., σελ. 173).
«Για το ανυπότακτο από τη φύση του πνεύμα του Έλληνα η γραφή γίνεται κίνητρο ακόμα μεγαλύτερης ανεξαρτησίας και στηρίζει την τόσο νέα έννοια της ελευθερίας του πολίτη μέσα στη νέα πόλη. Παραστέκει στη γέννηση της μαθηματικής και της φιλοσοφικής σκέψης.» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 158).
Σημαντική επίσης είναι η μεταλαμπάδευση της γραφής στις αποικίες της Νότιας Ιταλίας το τέλος του 8ου αιώνα, που αποτελεί την πρώιμη έκδοση του ετρουσκικού αλφαβήτου.
3. Σύγκριση τη χρήση της γραφής στον μυκηναϊκό κόσμο και στην πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος-7ος αι. π.Χ.).
Η γραφή της πρώιμης πόλης είναι εδώ και ζει μαζί μας αντίθετα η Γραμμική Β πέθανε με την πτώση των ανακτόρων, ας δούμε όμως αναλυτικά τη σύγκριση μεταξύ τους:
Χρήσεις για την γραφή μόνο στο μυκηναϊκό κόσμο:
α. Η χρήση της γραφής σε περιορισμένα κοινωνικά στρώματα
β. Η χρήση της γραφής ήταν μόνο δημόσια.
γ. Η χρήση της γραφής σαν τέχνη.
δ. Η χρήση της γραφής σαν κοινωνική καταξίωση που έδινε στους γνώστες της.
Ο κοινός τόπος αυτών των χρήσεων είναι η δυνατότητα εφαρμογής της γραφής μόνο δημόσια και σε περιορισμένο κύκλο ανθρώπων υψηλόβαθμων των ανακτόρων.
Χρήσεις για την γραφή μόνο στην αρχαϊκή πόλη (8ος -7ος αι. π.Χ.).:
α. Η χρήση της γραφής ήταν ιδιωτική.
β. H γραφή της ποίησης
γ. Η γραφή των νόμων
δ. Η μεταλαμπάδευσή της στις αποικίες της Νότιας Ιταλίας και η βάση της πρώιμης έκδοσης του ετρουσκικού αλφαβήτου.
ε. Η χρήση στη φιλοσοφία και στα μαθηματικά και η συμβολή στη γέννησή τους.
στ. Η γραφή έγινε κίνητρο για μεγαλύτερη ανεξαρτησία και στήριξε την ελευθερία του πολίτη στη νέα πόλη.
Εδώ είναι προφανής η διάχυση και διείσδυση της γραφής, στις μάζες, στον πολίτη, με ότι αυτό συνεπάγεται. Εδώ δημιουργεί πολιτισμό για το κοινωνικό σύνολο, και όχι πλούτο και αριστοκρατικό χρήμα για τους λίγους άρχοντες. Εδώ η κοινή χρήση δίνει υπεραξία στο σύνολο, και αναβαθμίζει αισθητικά και ουσιαστικά την πόλη. Εδώ, ο πολίτης συμμετέχει ενεργά ως ον κοινωνικό, με τις ευθύνες, και υποχρεώσεις, που απορρέουν απ’ τη θέση του ατόμου στην κοινωνία. Εδώ, ο πολίτης αρχίζει την πολιτική του ιστορία με ρόλο θεσμικό, καινοτομικό, δημιουργικό, επαναστατικό, φιλοσοφικό, και πολιτικό.
Κοινές χρήσεις
α. Στη θρησκεία
β. Στο εμπόριο
γ. Η χρήση της γραφής στην κοινωνική ζωή
δ. Η χρήση της γραφής στις γραφειοκρατικές λειτουργίες για την οικονομία - λογιστήριο
ε. Η χρήση της γραφής στην κοινωνική διαστρωμάτωση και τη διοικητική οργάνωση
στ. Η γραφή συνοδεύει και διευκολύνει τη σύσταση του κράτους, των θεσμών, και της θρησκευτικής λατρείας.
Και βέβαια ολοκληρώνουμε με τις κοινές χρήσεις της γραφής, και στις δύο εποχές, που
ουσιαστικά ο κοινός τόπος, βρίσκεται στην υποστήριξη της δομής του κράτους, και της
θρησκείας πάλι σαν επικουρική δομή και συμπληρωματικής εξουσίας, ενώ το εμπόριο
είναι αυτό που ξεφεύγει απ’ τα στεγανά όρια της κοινωνίας και της κοινότητας. Και ενώ
για την αρχαϊκή πόλη είναι ουσιαστικό καινοτομικό και δημιουργικό κομμάτι πολιτισμού,
για τον μυκηναϊκό κόσμο που ήταν πιο κλειστός σαν σύστημα, και το εμπόριο ήταν
ελεγχόμενο απ’ την εξουσία, είχε μεγαλύτερες αμφίδρομες επιδράσεις, γιατί άνοιγε
διαύλους σκέψης και σύγκρισης.
Β. 1. ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στον μυκηναϊκό κόσμο
και πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής;
1.1 Ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στον μυκηναϊκό κόσμο;
Η χρήση της γραφής στην κοινωνική διαστρωμάτωση και τη διοικητική οργάνωση
Εκτός της διάκρισης των τίτλων εξουσίας και κοινωνικής θέσης στο μυκηναϊκό κόσμο που βοηθά στην διαστρωμάτωση των τάξεων βοηθούσε και στην κοινωνική σύνθεση των διαφόρων φυλών που υπήρχαν τότε και δεν μιλούσαν την ίδια γλώσσα – όπως οι Πελασγοί – αφού σταδιακά ομογενοποιούσε τον πληθυσμό ως μοναδική γραφή.
Κομμάτι της διοικητικής οργάνωσης και η στρατιωτική δομή – η ασφάλεια ήταν κύριο μέλημα – όπου έχουμε τις αναφορές σε στρατιωτικό υλικό (άρματα, όπλα, κλπ) και σε οργανωμένες ομάδες (κωπηλάτες)
Η χρήση της γραφής στις γραφειοκρατικές λειτουργίες για την οικονομία - λογιστήριο
Η χρήση της Γραμμική Β στα επίσημα έγγραφα των ‘ανακτόρων’ εξυπηρετούσε την τήρηση αρχείου για τη λειτουργία του διοικητικού μηχανισμού και με τις γραφειοκρατικές εφαρμογές στο λογιστήριο των ανακτόρων π.χ. χρησιμοποιούταν στην αναγραφή των ποσοτήτων σιτηρών που έπρεπε να πληρωθεί η κάθε ομάδα εργατών με τους επόπτες της.
Άλλη εφαρμογή ήταν για την απογραφή του έμψυχου δυναμικού ενήλικων αρένων που εξυπηρετεί στην καλύτερη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού με τον καταμερισμό του, - ως προς το τι εργασία κάνει(μεταλλουργοί, οικοδόμοι, ορειχαλκουργοί), η διαθεσιμότητας σε έκτακτες ανάγκες - και την επί μέρους σύσταση ομάδων για οικονομικούς ή άλλου είδους σκοπούς.
Οι μηνιαίοι και ετήσιοι λογαριασμοί –προϊόντων, πρώτων υλών, χρησιμοποιούνταν για λογιστική χρήση, μηνιαίες και ετήσιες εγγραφές, καταλόγους τροφοδοσίας, εφαρμογές οργάνωσης, διαχείρισης, αποθήκευσης, διανομής και πρόβλεψης αναγκών. Επίσης η παραγωγή υφασμάτων, αρωματικών ελαίων, μαλλιού, με απογραφές θησαυρών (των ανακτόρων) ήταν υπό έλεγχο. Ενώ οι καταστάσεις πληρωμών διαφόρων επαγγελματικών ομάδων, ήταν απόδειξη παραγωγής και αμοιβής έργου για εργοδότη και εργαζόμενο.
Η χρήση της γραφής στο εμπόριο
Για την καταγραφή εμπορικών πράξεων ήταν πολύ ικανοποιητική (η συνέχειά της στην Κύπρο το πιστοποιεί) ενώ οι ενδείξεις της γνώσης της Γραμμικής Β από εμπόρους είναι μια εικασία την στιγμή δε που η παρουσία διαμορφωμένης τάξης εμπόρων είναι πολύ αμφισβητήσιμη μια και δεν υπάρχουν μαρτυρίες σε πινακίδες. Συντέλεσε αναπτυξιακά όμως στο εμπόριο μια και η καταγραφή και παραγωγή αρκετών αγαθών όπως ελιές, σύκα, καρυκεύματα, κριθάρι, σιτάρι, δέρμα ζώων, ζωικά προϊόντα, υφαντά, λινά, πρέπει να απορροφιόνταν απ’ την εγχώρια κατανάλωση και το πλεόνασμα να «διοχετεύεται στις εξαγωγές» (John Chadwick, ό.π., σελ. 319). Αντίστοιχα έχουμε καταγραφή στις εισαγωγές (ελεφαντόδοντο) και συνδετικά εξυπηρετούσε στο εμπορικό ισοζύγιο.
Η χρήση της γραφής στην κοινωνική ζωή
Βοηθούσε στις κοινωνικές αρετές του λαού όπως η παράδοση με το σύστημα των κύριων ονομάτων που χρησιμοποιούσαν και το πατρώνυμο και η συνέχεια αυτής της παράδοσης όπως σήμερα, η προσφορά στα κοινά, η ηθική, η διαλλακτικότητα και στην άμβλυνση των διαφορών. Στις καταστάσεις δούλων και ιδιαίτερα γυναικών που αγόραζαν από την Αφρική κλπ και τις έφερναν μαζί με τα παιδιά τους, όπου και αυτά αναγράφονται και παρακολουθείται η ενηλικίωσή τους έχει πολλαπλή σημασία η γραφή τόσο για το εργατικό δυναμικό, όσο για την κοινωνική συνοχή, και για την υποχρέωση φροντίδας απέναντι στα παιδιά αυτά αν σκεφθούμε ότι εκείνη την εποχή ο ένας στους δύο ήταν κάτω των 18 ετών.
Η απαρίθμηση σε «γαιοκτησίες και οι οφειλές που τις βαρύνουν» βοηθούσε στον έλεγχο της γενικής οικονομικής κατάστασης των ανθρώπων και της τάσης και αντοχής όλου του συστήματος πιστωτικής διαχείρισης. (John Chadwick, ό.π., σελ. 230)
Η χάραξη Γραμμικής Β σε πήλινα βάζα σαν έπαθλα χορού εξυπηρετούσε την διασκέδαση την ευγενή άμιλλα τον συναγωνισμό και τη διάκριση των καλύτερων σε κάθε πρόκληση.
Τα ονόματα των μηνών (έξι γνωρίζουμε ως τώρα) προσέφεραν χρονική σειρά στη ζωή τους και προγραμματισμό ακολουθίας στην κοινωνία, και λειτουργηκότητα στη θρησκεία.
Η χρήση της γραφής στην θρησκεία
Στη θρησκεία είχαμε καταγραφή τόσο των ονομάτων διαφόρων θεών όσο και τις
«θρησκευτικές προσφορές» John Chadwick (ό.π., σελ. 142) που γίνονταν, με τον τρόπο αυτό δημιουργούσαν μνήμες με θρησκευτική συνείδηση στους πιστούς και απαιτήσεις συνέχειας και μίμησης αυτών. Πινακίδες επιβεβαιώνουν τη χρήση της γλώσσας για ανάρτηση καταλόγων για ανθρωποθυσίες(άνδρες για θεούς, γυναίκες για θεές) σε πινακίδες δε της Πύλου αναφέρονται έκτακτες θυσίες λόγω κινδύνου δηλαδή εφαρμογή της γραφής στον έκτατο κίνδυνο. Ενώ η αναφορά ονομάτων θεών - σε πινακίδες με Γραμμική Β - χωρίς να γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στο τι έχει σχέση με τη θεότητα και τι με το βασιλιά είναι λογική για την εποχή εκείνη που η εξουσία ασκούσε και τα θρησκευτικά τελετουργικά έχοντας έλεγχο και διασταύρωση του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Η χρήση της γραφής σε περιορισμένα κοινωνικά στρώματα
Η περιορισμένη της χρήση ήταν μια διάκριση θέσεων γνώσης και τέχνης και ήταν λίγοι αυτοί που μπορούσαν να διαβάζουν. Η εφαρμογή απαιτούσε κόπο κόστος δεξιοτεχνία και κοινωνική θέση υψηλή άρα ήταν για λίγους και εκλεκτούς ανθρώπους των ανακτόρων.
Η χρήση της γραφής σαν κοινωνική καταξίωση που έδινε στους γνώστες της
Οι γνώστες και οι χρήστες της γραφής ήταν ένα μικρό σύνολο που είχε άμεση και έμισθη σχέση με τα ανάκτορα. Είναι προφανής λοιπόν η κοινωνική καταξίωση που είχαν και λογικά αντίστοιχες και οι τιμές που θα έπερναν τόσο από θέμα σεβασμού όσο και κατά την άσκηση των καθηκόντων τους τόσο από υποτελείς όσο και από ανωτέρους τους.
Η χρήση της γραφής σαν τέχνη
Για τον υπόλοιπο κόσμο τα δυσνόητα σύνολα ήταν ένα είδος τέχνης – όπως και για μας άλλωστε σήμερα – και η επιρροή τους θά ήταν πιο πολύ αισθητικής αξίας και υπεροχής χωρίς να αποκλείεται και ένα είδος αδιαφορίας και απαξίας προς το δημόσιο κατεστημένο αφού ουσιαστικά η χρήση της ήταν δημόσιου χαρακτήρα.
1.2 πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής;
Οι Μυκηναίοι δεν θεώρησαν απαραίτητο να διασώσουν ούτε την ιστορία τους ούτε τη διπλωματική τους αλληλογραφία, άφησαν όμως «καταγραφές από τη διοίκηση των βασιλείων τους και από τη λειτουργία ορισμένων τομέων της οικονομίας τους» John Chadwick (ό.π., σελ. 30). Άφησαν όμως μια ισχυρή επιβεβαίωση ότι μιλούσαν ελληνικά – στοιχείο ταυτότητας - μια και μεγάλος αριθμός προσώπων που αναφέρονται στις πινακίδες είναι αντρικά ή γυναικεία ονόματα ελληνικά «ονόματα δηλαδή με σημασία κατανοητή στην ελληνική γλώσσα», και η Γραμμική Β αν και νεοδημιούργητη γραφή «επινοήθηκε για να εξυπηρετήσει τις απαιτήσεις της ελληνικής γλώσσας» John Chadwick (ό.π., σελ. 114).
Η Γραμμική Β ήταν το καλύτερο εργαλείο της δεύτερης π.χ. χιλιετίας αν και δεν ήταν διαδεδομένη στις μεγάλες μάζες του πληθυσμού διότι λόγω της ποιότητάς της απαιτούσε μακροχρόνια εξάσκηση και εκπαίδευση, η περιορισμένη της χρήση δε ήταν και ο λόγος εξαφάνισής της. Οι περιορισμοί στη χρήση της ήταν και ένας υπαρκτός λόγος απαξίωσης και χλευασμού των δυσνόητων συμβόλων από ένα ξένο προς την γνώση της πολίτη.
Δεν υπήρχε δηλαδή η λαική ανοχή για κάτι ξένο, - μόνο προς τους εκλεκτούς -, και θάταν και ένας εωτερικός παράγοντας αποσταθεροποίησης του πολιτικού συστήματος της μυκηναικής κοινωνίας, ίσως απ’ τους πιο σημαντικούς, γιατί δεν βοηθούσε στην ομογενοποίηση των νέων ανθρώπων, που εντασσόταν στην κοινωνία από αιχμαλώτους, από νέα φύλλα, και από δούλους που έφερναν από την ανατολή.
Η χρήση της γραφής στην δημόσια ζωή βοηθούσε στην κοινωνική διαστρωμάτωση καλλιεργώντας ένα ταξικό χαρακτήρα τόσο σε επίπεδο κοινωνικής ζωής όσο και ατομικής αντίληψης. Η γραφή παίρνοντας τη θέση της υψηλής τέχνης απομονώνει και αποθαρρύνει τον πολίτη απ’ την δημιουργική σκέψη και την προσπάθεια – μια και δεν καταλαβαίνει -,
για την εποχή όμως ήταν μια επανάσταση αν και ανολοκλήρωτη.
Η γραφή στήριζε το αριστοκρατικό μοντέλο κυριαρχίας και διακυβέρνησης (γραφειοκρατικής δομής), όπου μέσω της ιεραρχικά οργανωμένης κοινότητας, μια μικρή ομάδα, εκμεταλλευόταν την υπόλοιπη κοινότητα, αφαιρώντας πλεόνασμα απ’ τους υπόλοιπους προς επίδειξη πλούτου. Ο άρχοντας της εποχής, είχε υπό τον έλεγχό του την στρατιωτική, τη θρησκευτική, την νομοθετική, και την εκτελεστική εξουσία, όλα σε ένα.
Τα πάντα ελέγχονταν από το ανάκτορο και δεν είναι τυχαίο ότι απέτυχε η επιβίωση του μυκηναϊκού μοντέλου σε τόσα διαφορετικά μέρη σχεδόν ταυτόχρονα.
Η γραφή λοιπόν δεν διαμόρφωνε κοινωνικά πρότυπα ανθεκτικά στο χρόνο.
Οι εφαρμογές στο εμπόριο ήταν περιορισμένες και δύσκολα αναγνώσιμες από άλλους, κάτι που δεν βοήθησε και στην επέκταση της γνώσης της σε άλλους τόπους.
Στην κοινωνική ζωή βοηθά σε πολιτιστικές εκδηλώσεις με βραβεύσεις χορευτών -βλέπουμε εφαρμογές της σε πήλινα βάζα - σε θρησκευτικές τελετές για τις αφιερώσεις και τις θυσίες καλλιεργώντας την πίστη, την υποταγή, την ακολουθία, το σεβασμό, και στην αναφορά των ονομάτων των θεών.
2. ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στην πρώιμη πόλη-κράτος
της ελληνικής αρχαιότητας (8ος -7ος αι. π.Χ.)
και πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής;
2.1 ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε η γραφή στην πρώιμη πόλη-κράτος της ελληνικής αρχαιότητας (8ος-7ος αι. π.Χ.);
Ο Ηρόδοτος μνημονεύει τη χρήση ξύλινων πινακίδων για την πληροφόρηση των πολιτών, ενώ ταυτόχρονα «η γραφή συνοδεύει και διευκολύνει την σύσταση του κράτους, των θεσμών και της θρησκευτικής λατρείας» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 157).
Η γραφή συμβάλει στη γέννηση των μαθηματικών και της φιλοσοφίας ενώ η Ιωνική φιλοσοφία δεν θα είχε πιθανότητες να εμφανιστεί σ’ ένα πολιτισμό προφορικού λόγου.
Δρα καταλυτικά στην ανάγκη των Ελλήνων να εκφραστούν με την ποίηση δημιουργώντας έμεσα το επίπεδο εκείνο που τους δίνει το κίνητρο για μεγαλύτερη ανεξαρτησία και ελευθερία του πολίτη στη νέα πόλη. Η έννοια της ελευθερίας στηρίζεται από τη γραφή και ανάγεται τόσο σε ιδιωτικό αγαθό του πολίτη μέσα στη νέα πόλη, όσο και σε δημόσιο αγαθό της πόλης σε σχέση με το εξωτερικό περιβάλλον.
Εξυπηρετούσε τον τρόπο αντίληψης, την κατανόηση, την διερεύνηση των πραγμάτων, μειώνοντας τις αποστάσεις, και κοινοποιώντας γνώσεις και εμπειρία ετών άλλων πολιτών.
Ιδιωτική χρήση
Η ιδιωτική χρήση της γραφής καλλιεργεί τις σκέψεις του πολίτη τόσο για πνευματική καλλιέργεια – γράψιμο, ποιήματα για νεκρούς, προσωπικές αφιερώσεις στους θεούς, ύβρεις, κατάρες, κλπ - όσο και για εμπορική όπως με τις υπογραφές των αγγειοπλαστών, τις ενδείξεις κυριότητας, κλπ – προσφέροντας προσωπική παιδεία.
Δημόσια χρήση
Η δημόσια χρήση της γραφής σαν μέσο επικοινωνίας εξυπηρετούσε στους κώδικες των νόμων, στα ψηφίσματα πόλεων που χαράζονταν στους τοίχους των ναών και αργότερα στην αγορά, ενώ συντηρεί και καινοτομεί με τη πολιτική, τη φιλοσοφική, και τη μαθηματική σχέση για χιλιάδες χρόνια.
Εξυπηρετούσε επίσης στην τέχνη – κεραμική, αφιερώματα, κούρους, κλπ – στην μνήμη των ηρώων, στην κοινωνική φροντίδα, στην κοινωνική θέση και στην απόδοση των τιμών που γίνονταν μέσω επάθλων.
Η εξάπλωσή της δε στις αποικίες της Νότιας Ιταλίας λειτούργησε σαν σπίθα βάσης και δημιουργίας της πρώιμης έκδοσης του ετρουσκικού αλφαβήτου.
Στο δημόσιο βίο προσφέρει σταδιακή καλλιέργεια της συνείδησης του πολίτη, αρχές ηθικής και πολιτικής, και αξίες αιώνιες, μέσω των νόμων, των σχέσεων των πολιτών, της αναβαθμισμένης θέσης τους, της καλλιεργημένης σκέψης τους, της φιλελεύθερης παιδείας τους, και εν γένει της πολιτικής τους θέσης, τόσο σε ατομικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
2.2 πώς σχετίζεται με τον χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής;
Η σταδιακή καλλιέργεια της συνείδησης του πολίτη, μέσω των αρχών της ηθικής της πολιτικής, και των αρετών εν γένει δημιουργεί αξίες αιώνιες. «Οι πολίτες αποκτούν μια αυθεντική υπόσταση, μέσα σ’ ένα κράτος που παρά την πρωτόγονη κατάστασή του, λειτουργεί κιόλας ως μια υποτυπώδη πόλη» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 159).
Η σταδιακή καλλιέργεια της συνείδησης του πολίτη, μέσω των αρχών της ηθικής της πολιτικής, και των αρετών εν γένει δημιουργεί αξίες αιώνιες. «Οι πολίτες αποκτούν μια αυθεντική υπόσταση, μέσα σ’ ένα κράτος που παρά την πρωτόγονη κατάστασή του, λειτουργεί κιόλας ως μια υποτυπώδη πόλη» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 159).
Έχουμε λοιπόν ένα είδος επανάστασης σε νοητικό επίπεδο, και στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων όπου αυτό διαμορφώνει ολόκληρη τον πολιτική και πνευματική ζωή του τόπου
Αυτό που – αποφεύγει ο Snodgrass στη σύγκριση με τις Φοινικές κοινότητες - προσφέρει την ουσιαστική ποιοτική διαφορά είναι η υπεροχή της πολιτικής ζωής και η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, δηλαδή στα βάρη και τις τιμές της πόλης.
Η γραφή δίνει ελευθερία στην έκφραση και στη σκέψη των πολιτών καλλιεργεί μια κουλτούρα ποίησης και γραφής ικανοποιώντας βαθύτερε ανάγκες και δημιουργεί έργα πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας όπως του Ομήρου, του Ησίοδου κλπ. Η σημασία αυτών των έργων για τη δημόσια και ιδιωτική παιδεία που αποκτούν οι πολίτες κάνει τη διαφορά σε ποιοτικό επίπεδο τόσο για τον χαρακτήρα της κοινωνίας όσο και για τον πολιτισμό της. Εδώ δηλαδή πρωτοεμφανίζεται ένας ονειρικός κόσμος ένας κόσμος φαντασίας που καλλιεργεί μια εικονική δεύτερη ζωή σε κάθε σκέψη.
Δημιουργεί έτσι ένα κοινωνικό χαρακτήρα που θηρεύει επιχειρήματα, κριτικό πνεύμα, αναλύσεις, αμφισβητήσεις, και αλλάζει ακόμη θρησκευτικά πρότυπα, όπου αυτά περνούν πλέον «σε μία κατά κάποιον τρόπο κοινωνικοποίηση του χώρου λατρείας (αγορά ή συνοριακό ιερό), που θεμελιώνεται πλέον επάνω στην παλιά βασιλική νομιμότητα» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 145).
Ο χαρακτήρας δε της κοινωνίας προάγεται και σε σχέση με το εξωτερικό περιβάλλον και είναι διαθέσιμη η κοινωνία να συγκριθεί με αντίστοιχες πόλεις επιδοκιμάζοντας τον ανταγωνισμό - αυτό είναι ευγενής άμιλλα - σε κάθε επίπεδο και με κάθε έκφραση, ενώ οι Ολυμπιακοί αγώνες είναι μια ακόμη απόδειξη των παραπάνω όπως και οι νόμοι που η σύγκριση δεν περιορίστηκε μόνο μεταξύ των νομοθετών αλλά και μεταξύ των πόλεων.
Αποκτούν σταθερότητα οι κοινότητες με δικές τους αγροτικές εκτάσεις, έχουμε άνοδο του βιοτικού επιπέδου, αύξηση πληθυσμιακή, εκκίνηση των διεθνών εμπορικών σχέσεων, με τον αναμενόμενο ανταγωνισμό με τους Φοίνικες, την αρχή του αποικισμού στης Δύσης και την δημιουργία κτηματικών περιουσιών.
Η ανοικτή κοινωνία δεν βάζει φραγμούς στην μεταφορά των δομικών στοιχείων της γνώσης εξ’ ου και η μεταλαμπάδευση της γραφής στις αποικίες της Νότιας Ιταλίας το τέλος του 8ου αιώνα που αποτελεί την πρώιμη έκδοση του ετρουσκικού αλφαβήτου.
Η ανοικτή κοινωνία είναι μια κοινωνία ανοικτή στις προκλήσεις στο νέο και ξορκίζει το κατεστημένο και το συντηρητικό. Η φλόγα του ελέγχου και της κρίσης στην εξουσία παίρνει φωτιά κάτω απ’ την επιφάνεια, και δεν θ’ αργήσει η στιγμή των αλλαγών λόγω αυτών των εναργών πολιτών. Οι μικροί αγρότες δε, κατηγορούσαν τους δωροφάγους και δωρολήπτες βασιλείς και ακόμη χειρότερα με την ύπαρξη της δουλείας που απειλεί μεν τους τεμπέληδες ‘’καλωσορίζει’’ δε τους άτυχους και πνιγμένους στα χρέη πολίτες.
Μια άλλη ματιά επίσης της εκκολαπτόμενης πόλης ήταν ίσως οι πελατειακές σχέσεις των αριστοκρατών με τους αγρότες που η απόκτηση του τίτλου ‘‘πολίτης’’ ήταν «αντάλλαγμα της αφοσίωσης στον αρχηγό». (Claude Mosse, ό.π., σελ. 161), μια και η γραφή έχει και τα κακά της λόγω της χρήσης της για την καλλιέργεια της ανοχής και της υποτέλειας (Θρησκεία).
3. πώς σχετίζεται με τον διαφορετικό χαρακτήρα των κοινωνιών αυτών;
Η ανακάλυψη και χρήση της γραφής με τα αλφαβητικά σημεία στο ξεκίνημα της δημιουργίας των πρώτων πόλεων είναι «ένα είδος επανάστασης σε νοητικό επίπεδο…» και στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων διαμορφώνοντας ολόκληρη τον πολιτική και πνευματική ζωή του τόπου . (Claude Mosse, ό.π., σελ. 153).
Η ανακάλυψη και χρήση της γραφής με τα αλφαβητικά σημεία στο ξεκίνημα της δημιουργίας των πρώτων πόλεων είναι «ένα είδος επανάστασης σε νοητικό επίπεδο…» και στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων διαμορφώνοντας ολόκληρη τον πολιτική και πνευματική ζωή του τόπου . (Claude Mosse, ό.π., σελ. 153).
Αντοίστοιχα η μυκηναική γραφή β ήταν ένα εργαλείο δουλειάς και δεν βοήθηση την εξέλιξη της κοινωνίας τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Δεν προσέφερε ελευθερία σκέψης και πνεύματος, λειτουργώντας ουσιαστικά σαν κομμάτι ενός γραφειοκρατικού μηχανισμού και μέχρι εκεί.
Η χρήση και εφαρμογή της γραφής στην πόλη κράτος της ποίησης – π.χ. Όμηρος – προσθέτει αξεπέραστη αξία στον χαρακτήρα της κοινωνίας της. Η ποίηση επιδιώκει με επιμονή και καλλιεργεί αναλλοίωτες αιώνιες αξίες και «η ποιητική αλήθεια είναι πολύ μακριά απ’ την ιστορική αλήθεια» του μυκηναϊκού κόσμου ενώ είναι μάταιο «ν’ ανιχνεύουμε ποιητικά στοιχεία στις μυκηναϊκές πινακίδες» (John Chadwick, ό.π., σελ. 376). Αυτά τα ποιοτικά καινοτομικά χαρακτηριστικά απουσιάζουν απ΄τον μυκηναϊκού.
Η πόλη κράτος ξεκινά να δημιουργεί ανθρώπινες αξίες και πρότυπα ήθους με ‘τον πολίτη’ ενώ τα δικαιώματά πλαισιώνονται με συναίσθημα, και προβολή τους ως πολιτική και πολιτισμός, δημιουργούν μνήμες πολιτικής και αξία διαχρονική σημασίας. Αντίστοιχα στον μυκηναϊκό κόσμο δεν υπάρχει η λέξη πολίτης και κατ’ αναλογία και η λογική συνέχειά του απουσιάζει. Απουσιάζει η ατομικότητα και η επιμέρους σκέψη.
Στην πόλη κράτος, δημιουργείται η ιστορική συνέχεια με τη γραφή, που δρα καταλυτικά τόσο στην μνήμη ηρώων, όσο και στη κληρονομική διαδοχή της εξουσίας, κάτι που βλέπουμε να συνεχίζεται αρμονικά και στην τωρινή πολιτική σκηνή, καλώς η κακώς.
Στον μυκηναικό κόσμο όλα παίζοταν ακόμα και στη βασιλική συνέχεια που ακόμη ερευνάται ο τρόπος της διαδοχής και η μεταβίβαση της εξουσίας.
Οι νόμοι στην πόλη κράτος είναι κομμάτι ενός κράτους δικαίου και αποτελούν σπέρμα δημοκρατίας, μια και έχουμε σύγκριση τόσο των νομοθετών, όσο και μεταξύ πόλεων, κάτι που λειτουργεί νομοτελειακά προς πιο δημοκρατικές πόλεις – ελεύθερους πολίτες -, και αντίστοιχα σε πιο δίκαια πολιτικά συστήματα, απ’ τα αλαζονικά αριστοκρατικά καθεστώτα της μυκηναϊκής πόλης, με τους αντίστοιχους υποτελείς πολίτες.
«Οι Μυκηναίοι, παρ’ όλα τα μακρινά ταξίδια… δεν ίδρυσαν ποτέ μια αποικιακή αυτοκρατορία» (Claude Mosse, ό.π., σελ. 103), σε αντίθεση με την αρχαϊκή πόλη και τις αποικίες που δημιούργησε.
Εν κατακλείδι η αρχαϊκή πόλη ήταν μια κοινωνία με άπειρες εφαρμογές της γραφής - χωρίς όρια για δημιουργία. Η ποιητική αλήθεια – έλξη ζωής για την αρχαϊκή κοινωνία- είναι γεννήτρια νέων ιδεών, νέων τάσεων, νέων θέσεων, νέων εκφράσεων, κ.λ.π., και τότε η διαφορά μεροληπτεί λόγω αποτελέσματος κουλτούρας υπέρ της αρχαϊκής κοινωνίας. Και μεροληπτεί όσο η διαφορά του απείρου που είχαν οι εφαρμογές και χρήσεις της αλφαβήτου στην αρχαϊκή κοινωνία με οποιονδήποτε αριθμό ισχυρισθούμε ότι είχαν οι πεπερασμένες χρήσεις της Γραμμικής Β στην μυκηναϊκή κοινωνία.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Κατά την περίοδο της ιστορίας άνθρωποι από διάφορες θέσεις (βασιλιάδες, δικτάτορες, επαναστάτες, καλλιτέχνες, ταραχοποιοί κλπ) έχουν χρησιμοποιήσει τη γραφή ως μέσον για να διαδοθούν οι ιδέες τους στον κόσμο ενώ η «αγορά της» συγκέντρωνε ανέκαθεν τις ισχυρότερες προσωπικότητες.
Το 1500 π.Χ. στον μυκηναϊκό κόσμο η γλώσσα ήταν καταλύτης εξουσίας και εφαρμογής της σ’ ένα ιεραρχημένο μοντέλο γραφειοκρατικών στόχων και δυνατοτήτων. Ήταν μοναδικό για την εποχή εκείνη και σαν σύλληψη και σαν εφαρμογή για την ομηρική μας γλώσσα. Ήταν όμως μια τέχνη χωρίς διάχυση μια διαφορά ολοφάνερη με την πρώτη ματιά μεταξύ των ανθρώπων που την γνώριζαν και την χρησιμοποιούσαν, και της κρίσιμης μάζας των πολιτών που την αγνοούσαν. Ακόμη και έτσι όμως ήταν πολιτιστική κληρονομιά για τον τόπο και τις συνήθειές του, ενώ κάτι πρέπει να χρωστούσε η πόλις – κράτος (αρχαϊκή πόλη) στον μυκηναϊκό κόσμο και τους άγνωστους προκατόχους του – μια παράδοση, ένα μύθο κλπ – γι’ αυτό και ο δεσμός «που ενώνει τον Όμηρο με την μυκηναϊκή εποχή» John Chadwick (ό.π., σελ. 367).
Στην αρχαϊκή πόλη τώρα σημειώνεται η γέννηση της αλφαβητικής γραφής όπου η ανακάλυψη και χρήση της με τα αλφαβητικά σημεία στο ξεκίνημα της δημιουργίας των πρώτων πόλεων είναι «ένα είδος επανάστασης σε νοητικό επίπεδο…» και στον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων διαμορφώνοντας ολόκληρη τον πολιτική και πνευματική ζωή του τόπου. (Claude Mosse, ό.π., σελ. 153). Όλες οι αναζητήσεις και εφαρμογές στην πολιτική στην ποίηση στη φιλοσοφία στα μαθηματικά κλπ. εξέλιξαν την ελληνική γλώσσα σε ένα εργαλείο υψηλών προδιαγραφών, που βοηθούσε και ακολουθούσε στα επιτεύγματα και στις πνευματικές κατακτήσεις των πολιτών της αρχαϊκής πόλης. Η ποικιλία της ελληνικής γλώσσας λόγω των χρήσεων αυτών μπορούσε να καλύψει και να στηρίξει νέους ορίζοντες για την κοινωνία για τον πολίτη για τη δημοκρατία και για την ποιότητα ζωής εν γένει. Οι αρχαίοι Έλληνες με την ακρίβεια, την καθαρότητα και την σαφήνεια της γλώσσας και της γραφής οικοδομούσαν τον πρότυπο Ελληνικό πολιτισμό που έστω και για κάποιους λόγους αποτέλεσε τη βάση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, και δεν είναι άλλοι οι λόγοι απ’ τις διαμορφωμένες αιώνιες αξίες της αρετής, του πολίτη και του πολιτισμού που.
Η γραφή λοιπόν είδαμε να αποτελεί την υψηλή τέχνη και για τις δύο εποχές μια υψηλή τέχνη όμως που όταν έγινε αντιληπτή απ’ τον πολίτη στην αρχαϊκή εποχή έφερε την επανάσταση ιδιαίτερα μέσω της ποίησης. Η ποίηση δίνει την τροφή της φαντασίας, και του ονείρου, δίνει τη δυνατότητα ατομικής έκφρασης, και δημιουργίας, κάνοντας προσιτό το όνειρο, ενώ η ποιητική αλήθεια απέχει απ’ την ιστορική αλήθεια.
Κοινό αποτέλεσμα και για τις δύο ιστορικές εποχές που ασχοληθήκαμε είναι η ανέλιξη του πολιτισμού και κληρονομιά η παρακαταθήκη ότι αξίζει να συνεχίζεται σταθερά η ίδια προσπάθεια ακόμη και αν φθάσαμε σε ένα αποτέλεσμα, το αντίθετο δηλαδή του νόμου της φθίνουσας αποδοτικότητας και του νόμου της εντροπίας.
Αν θα πρέπει να ευχαριστήσουμε κάποιους είναι οι μάρτυρες της γνώσης που μας προσέφεραν πλούσιο υλικό από αιώνιες αξίες.
« ω ράτσα άθλια και εφήμερη, παιδί της τύχης και της ταλαιπωρίας, γιατί μ' αναγκάζεις να σου φανερώσω κείνο που θα 'ταν καλύτερα για σένα να μην το ακούσεις ποτέ ; …» ΝΙΤΣΕ (1872) (Η γέννηση της τραγωδίας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης(ξέχασαν το χρόνο) σελ. 41)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Claude Mosse, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ. Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996.
Eco Umberto, Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία, Αθήνα 1994.
Gombrich Ε.H., To χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998.
John Chadwick, Ο Μυκηναϊκός κόσμος, Gutenberg, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, Αθήνα 1999.
Ιωάννου, Θ., "Οι προϊστορικοί χρόνοι" στο Ελληνική Ιστορία - Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, τόμος Α, των Θ.Βερέμη, Ι.Γιαννόπουλου, Σ.Ζουμπάκη, Ελ.Ζύμη, Θ.Ιωάννου, Α.Μαστραπά, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002.
Montaigne M. de, Δοκίμια, μτφρ. Θ. Νάκας, εκδ. ΚΑΛΒΟΣ, Αθήνα 1979.
Nietzsche F. Μαθήματα για την παιδεία, μτφρ. Ν.Μ.Σκουτερόπουλος, Printa, Αθήνα 1998α
Osborn Robin, H Γένεση της Ελλάδας 1200- 479 π.Χ., Οδυσσέας, Αθήνα 2000.
Όμηρος Ιλιάδα, .
Simon Singh, Tο τελευταίο θεώρημα του Φερμά, μτφρ.Α.Σπανού, Π.Τραυλός,1997
Slaoj Zizek To υψηλό αντικείμενο της ιδεολογίας, μτφρ. Β. Ιακώβου, Skripta, Αθήνα 2006.
Tocqueville A. De Η Δημοκρατία στην Αμερική, μτφρ. Β.Καζαντζή, Καραβίας, Αθήνα 1968.
Veblen Thorstein, Η θεωρία της αργόσχολης τάξης,μτφρ. Β. Καζαντζή, Καραβίας, Αθήνα 1978.
Winckelmann J. J., Σκέψεις για τη μίμηση των Ελληνικών έργων στη Ζωγραφική και τη γλυπτική, μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Ίνδικτος, Αθήνα 1996.
