Κυριακή 23 Νοεμβρίου 2008

ΕΛΠ 20 εργ.1η «Ο ρόλος των μη πολιτών/ομοίων στην παραγωγή και στην οικονομία της Αθήνας και της Σπάρτης»


ΑΡΓΥΡΗΣ ΗΛΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Πρόγραμμα Σπουδών: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Θεματική Ενότητα: ΕΛΠ 20 ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ
Ακαδημαϊκό Έτος: 2008-2009
Όνομα Καθηγητή: ΚΟΛΛΙΑ ΕΛΕΝΗ


Πρώτη γραπτή εργασία στον Δημόσιο και Ιδιωτικό Βίο Ι

ΘΕΜΑ

«Ο ρόλος των μη πολιτών/ομοίων στην παραγωγή και στην οικονομία
της Αθήνας και της Σπάρτης»

Με άξονα το θέμα αυτό: 1) να εξηγήσετε εισαγωγικά ποιες ήταν οι πληθυσμιακές ομάδες της Αθήνας και της Σπάρτης και ποιοι γίνονταν πολίτες/όμοιοι (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις),
2) να περιγράψετε συνοπτικά τις ομάδες των μη πολιτών/ομοίων (προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς και αριθμητική δύναμη) και να δείξετε αναλυτικά για κάθε ομάδα ποιος ήταν ο ρόλος των μελών της στις παραγωγικές και οικονομικές δραστηριότητες της αντίστοιχης πόλης-κράτους

Υποχρεωτική/Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

1) Τα δύο πρώτα κεφάλαια του πρώτου τόμου του διδακτικού εγχειριδίου,
2) Οι σελ. 116-26 και 136-53 από το βιβλίο των Austin και Vidal-Naquet για την Οικονομία και Κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα,
3) Οι σελ. 94-97 και 174-84 από το βιβλίο του Garlan για τη Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα,
4) Οι σελ. 166-71 από το βιβλίο του Hodkinson για ην Ιδιοκτησία και τον Πλούτο στη Σπάρτη της κλασικής εποχής.



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 2
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛ. 2
1. Α. οι πληθυσμιακές ομάδες της Αθήνας και ποιοι γίνονταν
πολίτες (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις)
1. Πολίτες (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις) ΣΕΛ. 2
2. Μέτοικοι (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις) ΣΕΛ. 3
3. Δούλοι (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις) ΣΕΛ. 3
Β. οι πληθυσμιακές ομάδες της Σπάρτης και ποιοι γίνονταν
πολίτες (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις)
1. Όμοιοι (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις) ΣΕΛ. 3
2. Περίοικοι (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις) ΣΕΛ. 4
3. Είλωτες (κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις) ΣΕΛ. 4
2. Α. οι πληθυσμιακές ομάδες μη πολιτών/ μη ομοίων (προέλευση-
καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς και αριθμητική δύναμη)
οι πληθυσμιακές ομάδες μη πολιτών της Αθήνας
1. Μέτοικοι προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς
και αριθμητική δύναμη ΣΕΛ. 4
2. Δούλοι προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς
και αριθμητική δύναμη ΣΕΛ. 5
οι πληθυσμιακές ομάδες μη ομοίων της Σπάρτης
3. Περίοικοι προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς
και αριθμητική δύναμη ΣΕΛ. 6
4. Είλωτες προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς
και αριθμητική δύναμη ΣΕΛ. 6
Β. ποιος ήταν ο ρόλος των μελών των της κάθε ομάδας μη πολιτών /
μη ομοίων, στις παραγωγικές και οικονομικές δραστηριότητες
της αντίστοιχης πόλης-κράτους
ποιος ήταν ο ρόλος των μελών της ομάδας των μη πολιτών στην
Αθήνα, στις παραγωγικές και οικονομικές δραστηριότητες.
1. Μέτοικοι: ο ρόλος τους στις παραγωγικές &
οικονομικές δραστηριότητες της Αθήνας ΣΕΛ. 7
2. Δούλοι: ο ρόλος τους στις παραγωγικές και
οικονομικές δραστηριότητες της Αθήνας ΣΕΛ. 8
ποιος ήταν ο ρόλος των μελών της ομάδας των μη ομοίων στην
Σπάρτη, στις παραγωγικές και οικονομικές δραστηριότητες.
3. Περίοικοι: ο ρόλος τους στις παραγωγικές &
οικονομικές δραστηριότητες της Σπάρτης ΣΕΛ. 9
4. Είλωτες: ο ρόλος τους στις παραγωγικές &
οικονομικές δραστηριότητες της Σπάρτης ΣΕΛ. 9
Γ. Σύγκριση σε είλωτες και δούλους ΣΕΛ. 9
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ.10
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η δημιουργικότερη ιδέα της αρχαίας ελληνικής πόλης, υπήρξε η ταύτιση πόλης και πολίτη (Hansen, 1998, σ.56-62, Meier, 1980, σ. 38)[i]. Συνεκτικός δεσμός δημιουργίας και ύπαρξης της πόλης είναι η έλλειψη αυτάρκειας του κάθε πολίτη, που οδηγεί στην σταδιακή οργανική ανάπτυξη της οικονομίας. Την κλασσική εποχή, η οικονομία υπαγόταν στην πολιτική, είχε περιορισμένη έννοια ως αυτόνομος όρος, και η οικονομική δραστηριότητα παρέμεινε οργανωμένη σε μικρή κλίμακα[ii].
Το θέμα μας πραγματεύεται το ρόλο των μη πολιτών/μη ομοίων σε Αθήνα και Σπάρτη την κλασσική εποχή. Θα δούμε ποιο ρόλο διαδραμάτισαν στην οικονομία, σε Αθήνα και Σπάρτη, οι μέτοικοι με τους δούλους και οι περίοικοι με τους είλωτες αντίστοιχα, βλέποντας και τη θέση πολιτών και ομοίων.
Για τη χειρωνακτική εργασία, επικρατούσε η αντίληψη ότι ήταν δουλειά ξένων και δούλων στην Αθήνα, ενώ αντίστοιχα στη Σπάρτη οι όμοιοι ήταν απαλλαγμένοι απ’ τις έννοιες της επιβίωσης. Η αναπλήρωση πολιτών και ομοίων, πρώτα στο εμπόριο και στη συνέχεια σε οιαδήποτε κατηγορία οικονομικού ενδιαφέροντος, ήταν λογική. Αυτή τη φυσική εξέλιξη οδήγησαν οι μέτοικοι με τους δούλους στην Αθήνα, και οι περίοικοι με τους είλωτες στη Σπάρτη. Ο οικονομικός παράγοντας έπαιξε τον καθοριστικότερο ρόλο στην εξέλιξή της πόλης[iii], συνεπικουρούμενος με το θεσμό της ακίνητης περιουσίας, το νόμισμα, το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Υπάρχουν κοινά σημεία μεταξύ των δύο πόλεων, μα ουσιαστική διαφορά είναι η δημοκρατία, και η πολιτικο-οικονομική ελευθερία, που δίνει πλεονέκτημα, στην Αθήνα, ενώ η Σπάρτη υστερεί και υπολείπεται στην αμοιβαία συνεργασία και εποικοδομητική σχέση μεταξύ ομοίων και μη ομοίων.
Αν και κανένα μοντέλο δεν μπορεί να διεκδικήσει το μονοπώλιο της οξυδερκούς ματιάς ή της αλήθειας[iv], συγκρίνοντας την αίσθηση, και την αντίληψη προσφοράς, και κοινωνικής ανταποδοτικότητας, των πολιτών μη πολιτών, και ομοίων μη ομοίων, προδιαγράφεται η διαφορετική οικονομική εξέλιξη των πόλεων.
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
1.Α.1. Πολίτες: κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις
Ο πολίτης ήταν μέρος του κοινωνικού συνόλου, και συμμετείχε ενεργά στην πολιτική, κοινωνική, οικονομική και θρησκευτική ζωή της πόλης, και κατείχε το δικαίωμα του άρχειν και άρχεσθαι[v]. Η ιδιότητα του πολίτη απέρρεε από κληρονομικό δικαίωμα, ή παρεχόταν με πολιτογράφηση. Ήταν ένα κυριαρχικό προνόμιο, κατάληψης σειράς τιμητικών αξιωμάτων, με τρία βασικά χαρακτηριστικά: κατοχή γης[vi], κατοχή πολιτικών δικαιωμάτων, και καταγωγή από πολίτες γονείς[vii]. Η μισθοφορά[viii] αύξησε τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, που αποτελούσαν μια απ’ τις κύριες ενασχολήσεις τους. Αυτοί εξέλεγαν τις αρχές, αποφάσιζαν για ειρήνη ή πόλεμο, και καθόριζαν τις τύχες της πόλης, με τις αποφάσεις τους και τη συμμετοχή τους σε θεσμούς και νόμους.
Την κλασσική εποχή, οι 40.000 πολίτες αποτελούσαν τη μειοψηφία, -συμφωνεί η Patterson, μάλλον υψηλός λέει ο Sinclair[ix]-, και 100.000 με γυναικόπαιδα σε σύνολο 250.000[x] αποτελώντας το 16% του συνόλου.
1.Α.2. Μέτοικοι: κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις
Ονομάζονταν οι ξένοι που είχαν καταγωγή από άλλες πόλεις και ήταν στην Αθήνα εγκαταστημένοι. Η οικονομική ανάπτυξη της Αθήνας μετά τους περσικούς πολέμους προσέλκυε διαρκώς μετοίκους, οι οποίοι έβρισκαν εργασία σ’ όλη την κλίμακα των βιοποριστικών ασχολιών, από κωπηλάτες ως έμποροι ή τραπεζίτες. Κύρια ενασχόλησή στους ήταν το εμπόριο, ακόμη και χρήματος και η βιοτεχνία .
Δεν είχαν δημόσια αξιώματα, εκτός από κάποια δημόσια λειτουργήματα όπως του ιατρού, του κήρυκα, του εργολάβου δημοσίων έργων κλπ. Έπρεπε να εγγράφονται στο κατάλογο μετοίκων, μετά ένα διάστημα, διαφορετικά κινδύνευαν να πουληθούν ως δούλοι[xi], να καταβάλουν κεφαλικό φόρο -το μετοίκιο- και να επιλέξουν, έναν Αθηναίο πολίτη που θα τους εκπροσωπούσε ενώπιον των αρχών (προστάτης).
1.Α.3. Δούλοι : κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις
Οι Αθηναίοι αντιλαμβάνονταν τους δούλους ως υπηρέτες απ’ τη φύση της αποστολής τους, που είναι η ικανοποίηση των αναγκών του κυρίου και της οικογένειάς του. Οι δούλοι κυρίως εισάγονταν από το εξωτερικό, ενώ αυξήθηκαν από την ενδοχώρα μετά τους μηδικούς πολέμους. Ο δούλος ήταν ανθρώπινο όν, χωρίς πολιτικά δικαιώματα. Αποτελούσε πριν απ’ όλα αντικείμενο ιδιοκτησίας[xii] αλλά και περιουσιακό στοιχείο, αγοραζόταν, πουλιόταν, δωριζόταν, κληρονομιόταν, και κατασχόταν. Η τιμή του ήταν προσιτή, και κόστιζε κάτω απ’ την ετήσια συντήρησή του[xiii]. Η ενασχόλησή του ήταν σε κάθε τομέα της οικονομίας όπως γεωργία, εμπόριο, βιοτεχνία, οικιακές εργασίες κλπ.[xiv].
1.Β.1. Όμοιοι: κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις
Ήταν ο δήμος της Σπάρτης, οι πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, αυτοί που είχαν το δικαίωμα να εκλέγουν και να εκλέγονται[xv]. Έχουν τρία χαρακτηριστικά: την κατοχή γης, την κατοχή πολιτικών δικαιωμάτων, και καταγωγή από πολίτες γονείς.
Οι όμοιοι ήταν όλοι ίσοι θεωρητικά, με κοινά χαρακτηριστικά την πλήρη αποχή από κάθε οικονομική δραστηριότητα, τη λιτή ζωή, την κοινοκτημοσύνη[xvi], αφοσίωση αποκλειστικά στη στρατιωτική εκπαίδευση[xvii], και συμμετοχή στα συσσίτια.
Η ζωή τους ήταν δημόσια, στηρίζονταν στην ομοιομορφία, στην υπακοή, στην εκούσια υποχώρηση για το συμφέρον της πόλης. Συμμετείχαν μετά το 30ο έτος στην Απέλλα και μετά το 60ο έτος στη γερουσία, με την πολιτική ζωή υποβαθμισμένη[xviii]. Αυτοί εξέλεγαν τις αρχές, αποφάσιζαν για ειρήνη ή πόλεμο, και καθόριζαν τις τύχες της πόλης, με τις αποφάσεις τους και τη συμμετοχή τους σε θεσμούς και νόμους.
Οι όμοιοι ζούσαν ως εισοδηματίες γαιοκτήμονες, στηριζόμενοι οικονομικά απ’ τους είλωτες, που δούλευαν στα κτήματά τους, και εν μέρει απ’ τους περίοικους[xix].
Ήταν μια μικρή μειοψηφία[xx] 9.000 (15.000 με τα γυναικόπαιδα) σε σύνολο 190.000 – 270.000 αποτελώντας το 3,3% του συνόλου.
1.Β.2. Περίοικοι: κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις
Ονομάζονταν οι κάτοικοι που κατοικούσαν σε μικρές ανεξάρτητες κοινότητες, ελεύθερων ανθρώπων, στη Λακωνία και στη Μεσσηνία, αλλά, ήταν υποτελείς της Σπάρτης, τα εδάφη θεωρούνταν σπαρτιάτικα και είχαν μικρή αυτονομία.
Ζούσαν απ’ την καλλιέργεια γης και εργαζόταν ως έμποροι, τεχνίτες κλπ. Σε σχέση με τους μετοίκους ήταν αναβαθμισμένοι αφού μπορούσαν να κατέχουν γη.
1.Β.3. Είλωτες: κριτήρια-κύριες ενασχολήσεις
Ήταν οι παλιοί κάτοικοι της περιοχής της Σπάρτης, που είχαν υποδουλωθεί στους Σπαρτιάτες. Ως δημόσιοι δούλοι, καλλιεργούσαν τα πρώην χωράφια τους για λογαριασμό των ομοίων, ενώ η καλλιέργεια στα κτήματα των κυρίων τους ήταν η θεμελιώδης μορφή υποτέλειας.
Χρησιμοποιούνταν στο στρατό ως ψιλοί, και προς το τέλος του 5ου αι. από κωπηλάτες ως οπλίτες. Κάποιοι ασχολούνταν και σε άλλους τομείς όπως συσσίτια, σπαρτιατικά νοικοκυριά, και υπηρέτες στρατιωτικών αξιωματούχων στις εκστρατείες.
2.Α.1. Μέτοικοι: προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς και αριθμητική δύναμη
Ο Μέτοικος ήταν ελεύθερο άτομο, που εξορισμένος ή όχι από την πατρίδα του έρχονταν στην Αθήνα με ολόκληρη την οικογένειά του, με σκοπό να ασκήσει ένα επάγγελμα. Η νομική του υπόσταση ήταν κατώτερη του πολίτη, και χωρίς πολιτικά δικαιώματα[xxi]. Χωρίς δικαίωμα ακίνητη περιουσίας, γης, επιγαμίας με πολίτη, ο μέτοικος επιθυμούσε να γίνει πολίτης, μα δεν διατυπώθηκε το αίτημα ως ομάδα[xxii].
Είχαν το δικαίωμα να προσφεύγουν στη δικαιοσύνη, σε περίπτωση που υπέστησαν βλάβη, από παράνομη ενέργεια κάποιας αρχής. Στις εμπορικές δίκες, δεν αντιμετωπίζονταν διαφορετικά απ’ τους πολίτες, διότι οι Αθηναίοι είχαν επίγνωση του ρόλου τους στο εμπόριο, και τη σημασία του για την Αθηναϊκή οικονομία[xxiii].
Τελούσαν ελεύθερα τις θρησκευτικές τελετές των πατρίδων τους, και μπορούσαν να μετέχουν σ’ εορτές της πόλης, ακόμη και στη γιορτή των Παναθηναίων, ενώ απεικονίζονται στη ζωφόρο του Παρθενώνα, να μεταφέρουν το πέπλο της Αθηνάς. Υπηρετούσαν στον Αθηναϊκό στρατό, συμμετείχαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο με 3000 άνδρες σε σχέση με τους 13.000 πολίτες-οπλίτες, άρα 23% των μετοίκων ανήκε στη μεσαία οικονομική τάξη.
Στηριζόμενοι σε δύο αναφορές των Θουκυδίδη και Αθηναίου, λίγο πριν το Πελοποννησιακό πόλεμο, υπολόγισαν τους μετοίκους σε 10-15.000, και 25-30.000 με τις οικογένειές τους. Ήταν το 4-6% του συνόλου και το 25-37,5% των πολιτών[xxiv].
2.Α.2. Δούλοι : προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς και αριθμητική δύναμη
Η δουλεία ήταν ένας θεσμός που υπήρχε εκτός των τειχών, και υιοθέτησε η Αθήνα. Ο δούλος εξαρτιόταν απ’ τον ιδιοκτήτη και κύριό του, δεν είχε νομική υπόσταση, και δικαίωμα ιδιοκτησίας ούτε στις αποταμιεύσεις του. Δεν μπορούσαν να προσφεύγουν στα δικαστήρια, με εξαίρεση την καταγγελία στην πολιτεία ιερόσυλου, προδότη ή καταχραστή. Εκτός αυτών των περιπτώσεων –που κατέθεταν όπως οι ελεύθεροι-, η μαρτυρία γινόταν δεκτή, ύστερα από βασανισμό[xxv]. Στο οικογενειακό δίκαιο υπήρχε ως υπηρέτης. Το κράτος ποινικοποίησε ορισμένες σωματικές βλάβες, και αναγνώρισε το δικαίωμά του στη ζωή, αφού διωκόταν ο φόνος του δούλου[xxvi].
Η διαβάθμιση των δούλων σε κατηγορίες σε σχέση με την κοινωνική καταξίωση, και το χαμηλότερο προς τον υψηλότερο βαθμό σκληρότητας είναι:
Οι δημόσιοι δούλοι, που εργάζονταν και ζούσαν ανεξάρτητοι ήταν στη καλύτερη θέση (όπως οι παραμάνες, οι παιδαγωγοί και οι οικογενειακοί γιατροί).
Οι οικιακοί δούλοι ήταν οι αφανείς ήρωες των οικογενειών, και μόνο στις τροφούς έδειχναν αναγνώριση, ενώ οι άλλοι εισέπρατταν την δυσθυμία του κυρίου[xxvii].
Οι χωρίς οικούντες θεωρούνταν ότι είχαν καλύτερη μοίρα όπως τεχνίτες και αγρότες.
Τα ανδράποδα μισθοφορούντα ήταν οι πιο κακότυχοι, αυτοί που οι κύριοί τους του εκμίσθωναν ως κωπηλάτες ή εργάτες στα μεταλλεία[xxviii].
Σε περίπτωση εκδίωξής του αναζητούσε προσωρινά άσυλο στα ιερά[xxix]. Δεν είχαν ενότητα, ταξική συνείδηση και αλληλεγγύη μεταξύ τους, και η οικογένεια ήταν μη επιθυμητή. Όταν ένας δούλος απελευθερωνόταν, για το κράτος ήταν μέτοικος.
Μπορούσαν να τελούν λατρείες του τόπου καταγωγής τους, να μετέχουν σε οικιακές λατρείες, να συχνάζουν στα ιερά, και να μυούνται στα Ελευσίνια μυστήρια[xxx].
Στο στρατό δε συμμετείχαν, και κατ’ εξαίρεση χρησιμοποιήθηκαν ως κωπηλάτες κατά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου.
Ίσως ο πιθανότερος αριθμός δούλων να ήταν 80-100.000[xxxi], ήταν η μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα, το 40% του πληθυσμού.
2.Α.3. Περίοικοι: προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς και αριθμητική δύναμη
Μιλούσαν τη δωρική διάλεκτο, αλλά η καταγωγή τους είναι θέμα σκοτεινό, και μόνο εικασίες γίνονται[xxxii]. Για την θέση και την προέλευσή τους έχουμε δύο μαρτυρίες, του Ισοκράτη (Παναθηναϊκός, 177-181), και του Εφόρου (Στράβωνας, 85,4). Για τον Ισοκράτη προήλθαν από εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ των Δωριέων, οι ηττημένοι -υποτελείς χωρίς δικαίωμα συμμετοχής στην κεντρική κυβέρνηση- εκτοπίστηκαν στην περιφέρεια και φορτώθηκαν τα βάρη του πολέμου[xxxiii]. Για τον Έφορο είναι Αχαιοί όχι Δωριείς, που βρέθηκαν εκεί μετά την κατάκτηση της Λακωνίας, και αποδέχθηκαν με ευκολία τον φόρο υποτέλειας. Δούλευαν ως έμποροι, τεχνίτες, και αγρότες λειτουργώντας ως πρόχωμα προστασίας της Σπάρτης.
Ήταν οργανωμένοι σε αυτόνομους δήμους, με δική τους τοπική οικονομία, και δικό τους τοπικό δίκαιο ενώ ο όρος Λακεδαιμόνιοι περιλάμβανε τους ομοίους και αυτούς. Στα θέματα πολέμου και εξωτερικής πολιτικής ήταν πλήρως εξαρτημένοι, και δε συμμετείχαν στις αποφάσεις του κράτους που ανήκαν.
Στρατολογούνταν κανονικά στο σπαρτιατικό στρατό, ισότιμα ως οπλίτες[xxxiv]. Ένοιωθαν ότι προστατεύεται η ευημερία τους και η ησυχία τους από ένα δυνατό στρατό που συμμετείχαν και οι ίδιοι[xxxv], ενώ η δυσαρέσκειά τους ήταν σπάνια, αποτελώντας καταλύτη σταθερότητας της πόλης. Σε πληθυσμό ήταν σύμφωνα με τον Ehrenberg 40.000 δηλαδή 444% σε σχέση με τους ομοίους την κλασσική περίοδο[xxxvi].
2.Α.4. Είλωτες: προέλευση-καταγωγή, κοινωνικό καθεστώς και αριθμητική δύναμη
Για τον Έφορο (Στράβωνας, 85,4) είναι Αχαιοί όχι Δωριείς, που βρέθηκαν εκεί μετά την κατάκτηση της Λακωνίας και αντιστάθηκαν στους Δωριείς και στο φόρο υποτέλειας[xxxvii]. Δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα, απολάμβαναν όλους τους ανθρώπινους θεσμούς με σημαντικό το θεσμό της οικογένειας, εκτός της ελευθερίας τους, και αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών[xxxviii]. Νεώτερες μελέτες -όπως του Ducat- αναφέρουν «ότι οι είλωτες ήταν δημόσιοι δούλοι εμφανίζεται μόνο σε μεταγενέστερες πηγές, όπως ο Στράβωνας και ο Παυσανίας» και ενισχύουν την άποψη ότι οι περισσότεροι είλωτες ήταν στην υπηρεσία ενός Σπαρτιάτη ή νοικοκυριού (παρά τα στοιχεία συλλογικής υποτέλειας).[xxxix] Στις πηγές της κλασσικής εποχής δεν υπάρχει ούτε υπόνοια της συλλογικής ιδιοκτησίας ενώ ο Αριστοτέλης, τους συγκαταλέγει στο πλαίσιο της ατομικής ιδιοκτησίας (με τους περιορισμούς της κοινής χρήσης). Έχουν δηλαδή δύο κυρίους τον ιδιώτη και το κράτος, ενώ μιλούσαν τη δωρική διάλεκτο[xl].
Δεν υπηρετούσαν στο στρατό, παρά μόνο ως συνοδοί των πολιτών-οπλιτών[xli], κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, και ως κωπηλάτες στο στόλο. Αν και στηρίζουν όλο τον τρόπο ζωής, η Σπάρτη δε ενδιαφερόταν για την ακεραιότητά τους. Οι αρχές είχαν απόλυτη δικαιοδοσία επάνω τους, με σαφείς επιθετικές προθέσεις[xlii], έτσι η σχέση τους με τους Σπαρτιάτες ήταν μόνιμα εχθρική. Η πόλη υποχρέωνε τους όμοιους σε περίπτωση ανάγκης, να χρησιμοποιούν ο ένας τους είλωτές του άλλου, ενώ θανάτωνε αυτούς που ξεπερνούσαν τη ρώμη που άρμοζε στη θέση ενός δούλου[xliii].
Ο πληθυσμός τους ήταν αυτοαναπαραγόμενος με πιθανότερο τις 187.000 κατά τον Hodkinson[xliv], ενώ σύμφωνα με τον Ehrenberg ήταν από 140.000-200.000 δηλαδή 1400% έως 2000% σε σχέση με τους ομοίους.
2.Β.1. Μέτοικοι: ο ρόλος τους στις παραγωγικές & οικονομικές δραστηριότητες της Αθήνας
Ο Ξενοφώντας λέει στους Πόρους «…θα έπρεπε να ενδιαφερθούμε για τους μετοίκους , διότι , όπως νομίζω, όχι μόνο εξασφαλίζουν μόνοι τη διατροφή τους και προσφέρουν υπηρεσίες στις πόλεις, χωρίς να εισπράττουν κανένα μισθό, αλλά επιπλέον πληρώνουν και φόρο διαμονής» (Ξενοφώντας, Πόροι ΙΙ, 1-2) [xlv].
Οι Μέτοικοι χωρίς μονοπωλιακή θέση, έγιναν έμποροι, βιοτέχνες, τραπεζίτες, ασχολούνταν στη μεταποίηση, ενώ μίσθωναν και εκμεταλλευόταν ιδιωτικές γαίες και ακίνητα, χωρίς να μπορούν να τ’ αποκτήσουν[xlvi]. Ήταν ιδιοκτήτες ή εργάζονταν σε βιοτεχνίες μικρής κλίμακας, όπως εργαστήρια κεραμικής (εξαγωγές, πρωτεία σε κύκλο εργασιών), ξυλουργεία, αρτοποιεία, υποδηματοποιεία, μουσικών οργάνων, στολιδιών, αρωμάτων κα[xlvii] Μεγαλύτερες μονάδες, ήταν τα βυρσοδεψεία, οπλουργεία, μαχαιροποιεία, ναυπηγεία, υποδηματοποιεία, ασπιδοποιεία και κλινουργεία[xlviii].
Οι μέτοικοι τραπεζίτες[xlix] δεν δέχονταν υποθήκες ακινήτων -δεν είχαν το δικαίωμα εγκτήσεως-, και περιορίζονταν σε δάνεια με ενέχυρο και δάνεια εμπιστοσύνης[l], με καινοτομία το δανεισμό ενός μέρους των καταθέσεων, αυξάνοντας τη ρευστότητα.
Στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, η επιβίωση βασίστηκε στα τρόφιμα που εισάγονταν απ’ τη θάλασσα, αναπτύχθηκε το εμπόριο, βελτιώνοντας τη θέση των μετοίκων. Με εξαίρεση τις τακτικές εξωτερικές γραμμές, για εμπόριο σίτου από τη νότια Ρωσία, το εξωτερικό εμπόριο, ήταν μεμονωμένα ταξίδια, πλοίων μικρής χωρητικότητας, από εμπόρους με ανασφάλεια[li]. Οι μεγαλύτεροι επιχειρηματίες, είχαν πράκτορες στο εξωτερικό, μα ήταν η εξαίρεση. Μπορούσαν να πλουτίζουν ανεμπόδιστα, να αποκτούν κινητή περιουσία και δούλους.
Με τις κερδοφόρες δραστηριότητες, είχαν ενεργή συμμετοχή στην οικονομική ζωή της πόλης, προσφέροντας ευεργεσίες. Οι εύποροι αναλάβαιναν όπως οι Αθηναίοι, να πληρώσουν λειτουργίες και εισφορά που επιβαλλόταν σε καιρούς πολέμου[lii].
Η συνεισφορά στην κοινωνικοοικονομική ζωή της Αθήνας ήταν σημαντική[liii], και όσοι εμπορεύονταν στην αγορά πλήρωναν ένα ειδικό τέλος, το ξενικόν.
2.Β.2. Δούλοι: ο ρόλος τους στις παραγωγικές και οικονομικές δραστηριότητες της Αθήνας
Ο δούλος κατά τον Αριστοτέλη, είναι στοιχειώδες κύτταρο του κοινωνικού ιστού, σε επίπεδο περισσότερο οικονομικό παρά νομικό, λειτουργικό παρά θεσμικό, δυναμικό παρά στατικό, σε περιβάλλον ανταγωνισμού και συμπληρωματικότητας[liv]. Ήταν ο παραγωγικός μηχανισμός της πόλης και ασχολούνταν με γενικά καθήκοντα.
Οι δημόσιοι δούλοι (αστυνομικοί, κλητήρες, γραμματείς, οδοκαθαριστές), ήταν λειτουργικό κομμάτι του κρατικού μηχανισμού με κόστος την επιβίωση τους. Τα δημόσια έξοδα ήταν ελάχιστα, με όφελος, τα μικρότερα βάρη στους πολίτες, την αύξηση των κρατικών ταμείων και των δημοσίων επενδύσεων.
Οι οικιακοί δούλοι δεν εισέπρατταν ποτέ αμοιβή. Η μερική απασχόληση εντός των παραδοσιακών πλαισίων της οικογενειακής οικονομίας ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία, η βιοτεχνία, τα μεταλλεία, οι εμπορικές και τραπεζικές δραστηριότητες όπου και συναντούμε περιπτώσεις δούλων πετυχημένων που ελευθερώθηκαν.
Οι χωρίς οικούντες εργάζονταν ανεξάρτητα, για δικό τους λογαριασμό, και συχνά ζούσαν εκτός του οίκου του κυρίου με την οικογένειά τους, κατέβαλλαν μια πάγια εισφορά ανάλογα με τις ικανότητες και τα κέρδη τους. Ασχολούνταν ως τεχνίτες, αγρότες, χειρωνάκτες, πόρνες ποικίλης φήμης, σύντροφοι συμποσίων (χορεύτριες, κιθαρωδοί) [lv], και στις υπηρεσίες, ενώ έτσι εξασφάλιζαν την συντήρησή τους μόνο.
Και τέλος τα ανδράποδα μισθοφορούντα αποτελούσαν αντικείμενο υπενοικίασης απ’ τον κύριό τους, συμβάλλοντας στις οικονομικές δραστηριότητες και αποφέροντας κέρδη[lvi]. Ο ενοικιαστής επιβαρυνόταν με τη διατροφή, και την ασφάλειά τους (για ατύχημα ή δραπέτευση), εκτός του μισθού που απέδιδε στον κύριό του. Οι ειδικευμένοι δούλοι[lvii], θα είχαν μεγαλύτερη αξία απόκτησης, και προσδοκώμενη απόδοση. Αυτόνομη κατηγορία ήταν οι Σκύθες δούλοι, ένα σώμα τριακοσίων ατόμων με αστυνομικά κυρίως καθήκοντα, οι οποίοι είχαν δώσει αφορμές για σάτιρα στους τραγικούς.
Ήταν η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη, με κύριους λόγους την ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας, του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, και της περιφρόνησης της χειρωνακτικής εργασίας απ’ τους πολίτες* η ανάπτυξη αυτή είναι μια απόδειξη της συμβολής τους στην οικονομία. Η κατάργηση της δουλείας, θα σήμαινε την κατάρρευση της αθηναϊκής οικονομίας, και τη συρροή δούλων από άλλα κράτη[lviii].
2.Β.3. Περίοικοι: ο ρόλος τους στις παραγωγικές & οικονομικές δραστηριότητες της Σπάρτης
Παρείχαν όλες τις παραγωγικές και βοηθητικές υπηρεσίες[lix], απολαμβάνοντας οικονομική και κάποιας μορφής διοικητική αυτονομία[lx].
Κατείχαν δικές τους γαίες και καλλιεργούσαν τη γη τους, δεν πλήρωναν τακτικές εισφορές, αλλά είχαν υποχρέωση να καλλιεργούν για κάθε βασιλιά ένα κτήμα (που έπαιρναν απ’ τους Περιοίκους). Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι συμμετείχαν σε κατανομή γης παίρνοντας 30.000 κλήρους[lxi], αλλά δεν έχουμε στοιχεία που να δείχνουν, τις αναλογίες της διαθέσιμης γης, σε σχέση με τους ομοίους[lxii].
Ήταν ξυλουργοί, σιδεράδες και υποχρεωμένοι να προμηθεύουν όπλα στο κράτος.
Ασχολούνταν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία, και μια σειρά άλλων επαγγελμάτων που θεωρητικά απαγορευόταν στους ομοίους[lxiii].
Η σχέση εξάρτησης ανάμεσα των περίοικων, με τους ομοίους, δεν τους επέτρεψε να αναπτύξουν μια ιδιαίτερα μεγάλη οικονομική δραστηριότητα.
2.Β.4. Είλωτες: ο ρόλος τους στις παραγωγικές & οικονομικές δραστηριότητες της Σπάρτης
Όλες οι παραγωγικές και βοηθητικές υπηρεσίες παρέχονταν από αυτούς[lxiv]. Οι είλωτες καλλιεργούσαν τη γη πληρώνοντας την αποφορά, στους ομοίους, και υπηρετούσαν, διότι είχαν κέρδος, σύμφωνα με τον Πλούταρχο[lxv]. Στον τομέα της αγροτικής παραγωγής υπήρχε εποικοδομητική σχέση. Αυτό έδινε τη δυνατότητα να συντηρούνται χωρίς να εξαρτώνται απ’ τους κυρίους τους και κάποιοι να πλουτίζουν[lxvi].
Ιστορικές πηγές, μαρτυρούν την ύπαρξη σημαντικών διαφορών πλούτου μεταξύ Σπαρτιατών πολιτών[lxvii], άρα θα υπήρχαν ανάλογες διαφορές μεταξύ των ειλώτων αναλογικά πάντα με την απόδοσης της γης. Αυτό συμφωνεί και με τη διαφορά σε γη που υπήρχε στη Λακωνία, μεταξύ της ελίτ με περίπου 30 στρέμματα, και των υπολοίπων Σπαρτιατών με 4,5 στρέμματα[lxviii].
Η κτηνοτροφία ήταν ένας σημαντικός τομέας της οικονομίας, και πλούσιος πόρος για τους είλωτες. Απασχολούνταν σε πλοιάρια για εκμετάλλευση ενάλιων πόρων, και μεταφορές προϊόντων. Εκτός της αλιείας και του κυνηγιού, η συλλογή άγριας χλωρίδας ήταν ένας ακόμη σημαντικός πόρος.
Γ. Σύγκριση σε είλωτες και δούλους
Είναι δύο υποτελείς ομάδες, με διαφορετική ιστορία και καταγωγή. Η δουλεία ήταν νεώτερος θεσμός που καθιερώθηκε στη κλασσική εποχή, ενώ η ειλωτεία ήταν θεσμός που καθιερώθηκε στην αρχαϊκή εποχή.
Οι είλωτες είχαν ομοιογένεια, μιλούσαν την ίδια γλώσσα, αναπαράγονταν και δεν αγοράζονταν, ενώ οι δούλοι αγοράζονταν και εισάγονταν, καταγόταν από πολλά μέρη, δεν είχαν συλλογικό όνομα ούτε ταυτότητα [lxix]. Οι είλωτες δεν συντηρούνταν απ’ τους κυρίους τους, όπως οι δούλοι, είχαν την δυνατότητα δημιουργίας οικογένειας, άρα η οικογενειακή ζωή ήταν ο κανόνας ενώ στους δούλους η εξαίρεση. Οι είλωτες απολάμβαναν όλους τους ανθρώπινους θεσμούς, εκτός της ελευθερίας σε αντίθεση με τους δούλους.
Η ομοιογένεια των ειλώτων ήταν αυτή που τους έκανε να δρουν από κοινού, και να αποτελούν θέμα για τους ομοίους (εξεγέρσεις κλπ), κάτι αδιανόητο για τους δούλους.
Ο δούλος μπορούσε έστω και κατόπιν βασανιστηρίων να καταθέσει ως μάρτυρας, ενώ ο είλωτας όχι. Οι δούλοι αποτελούσαν ατομική περιουσία των πολιτών ενώ οι είλωτες κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης (αν και όπως είπαμε τείνει να αναιρεθεί). Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους οι είλωτες όχι.
Η σχέση ομοίων-ειλώτων ήταν μονίμως εχθρική, ενώ η σχέση πολίτη-δούλου όχι.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Υπάρχουν ακόμη πολλά περιθώρια να διερευνηθεί περισσότερο, η θέση που είχαν στη ζωή της Αθήνας και της Σπάρτης το εμπόριο, η βιοτεχνία[lxx], και οι φυσικοί συντελεστές και δημιουργοί του, μέτοικοι, δούλοι, και περίοικοι, είλωτες.
Η οικονομία της Αθήνας με το εμπόριο[lxxi], τη βιοτεχνία και τη νομισματοκοπία, άνθισε και ώθησε ψηλά, και τις τάξεις των μετοίκων και λιγότερο των δούλων.
Στη Σπάρτη η οικονομία εξελίχθηκε σε μικρότερο βαθμό λόγω της εγκράτειας των πολιτών της και του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η θεώρηση της σπαρτιατικής κοινωνίας για την οικονομία, συνειδητά αντιτίθεται, στην κυρίαρχη τάση δημοκρατικής σκέψης των Αθηναίων. Διακρίνουμε οικονομική υπεκμετάλλευση του παραγωγικού δυναμικού, μια απαξία των επιλογών της διαφορετικότητας και αν γένει του εμπορίου και της οικονομίας, και συρρίκνωση των ομοίων[lxxii]. Λέγεται για κάποιον Θεκταμένη, όταν ρωτήθηκε γιατί χαμογελούσε ενώ είχε καταδικαστεί σε θάνατο, απάντησε: «Χαίρομαι όταν σκέφτομαι ότι θα πρέπει να πληρώσω αυτή την ποινή μόνος μου χωρίς να ζητιανέψω ή να δανειστώ οτιδήποτε από οποιονδήποτε»[lxxiii]. Η παροχή οικονομικής βοήθειας σε άντρες, ήταν συνηθισμένη μορφή υλικής πατρωνίας στη Σπάρτη. Στις αχρήματες οικονομίες η εμπορία τείνει να είναι κρατικό μονοπώλιο[lxxiv], αντιλαμβανόμαστε έτσι τη σπουδή ελέγχου εκ μέρους των εξουσιαστών (βασιλείς κλπ), και τις μοιραίες συνέπειες τόσο στον οικονομικό όσο και στον κοινωνικό ιστό.
Υιοθετώντας ένα «όριο κριτικής», ό,τι η ιστορία δεν είναι παιχνίδι απονομής επαίνων, και ψόγων, με βάση το υποκειμενικό σύστημα αξιών του κάθε ανθρώπου[lxxv], η δουλεία συνέβαλε τα μέγιστα στην ανάπτυξη της οικονομίας, και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ακόμη και η σχόλη για τους πολίτες ήταν παραγωγός αξιών[lxxvi], οικονομίας και πολιτισμού μια και συνέβαλε με καθοριστικό τρόπο στην ολοκλήρωση των ελεύθερων ανθρώπων σε Αθήνα και Σπάρτη, και στην επιβίωση του κοινωνικο-πολιτιστικού περιβάλλοντος, αποτελώντας το απαραίτητο στοιχείο για την επιβεβαίωση της ταυτότητάς τους[lxxvii].
Η ανοικτή Αθηναϊκή κοινωνία ήταν μια κοινωνία ανοικτή στις προκλήσεις, στο νέο στη δημιουργία και ξόρκιζε το κατεστημένο και το συντηρητικό. Η Σπαρτιατική φλόγα ελέγχου της εξουσίας, δεν άφηνε την ανάπτυξη και την ανέλιξη, γιατί φοβόταν το νέο, και έσβησε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
· Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικός
βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.
· Ν. Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική,
στρατιωτική και θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός
βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.
· Yvon Garlan, Η Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Α. Χατζηδάκης,
Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 1988.
· S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής,
μτφρ. Ι. Κράλλη, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004.
· M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα,
μτφρ. Σ. Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998.
· John Chadwick, Ο Μυκηναϊκός κόσμος, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, Gutenberg,
Αθήνα 1999.
· Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1987.
· R.K. Sinclair, Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα,
μτφρ. E. Ταμβάκη, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997.
· Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Ηράκλειο 1999.
· Claude Mosse, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ.
Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996.



[i] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.82
[ii] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ.
Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.161
[iii] Βλ. S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής, μτφρ. Ι. Κράλλη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σελ.27
[iv] Βλ. S. Hodkinson, ό.π., σελ.171
[v] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.43(Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1275a και 1283b)
[vi] Σταδιακά όμως έγιναν πολίτες και Αθηναίοι, χωρίς κατοχή γης και σταθερού εισοδήματος, αποκτώντας
τα πλήρη (ή σχεδόν ) δικαιώματα του πολίτη[vi], ειδικά με τις αλλαγές των Εφιάλτη και Περικλή[vi].[vi] Βλ.
M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ. Γεωργούδη,
Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.137 & Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο
Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ.
Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.62
[vii] Βλ. Α. Μήλιος, ό.π., σελ.33
[viii] καθιερώθηκε επί Περικλή, έδινε μισθό στους Αθηναίους πολίτες όταν εκτελούσαν δημόσια
λειτουργήματα, και αργότερα σε όσους συμμετείχαν στις συνελεύσεις της Εκκλησίας του δήμου[viii]
Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.147
[ix] Βλ. R.K. Sinclair, Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. E. Ταμβάκη, Καρδαμίτσα, Αθήνα
1997, σελ.253
[x] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.33
[xi] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ. Γεωργούδη,
Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.141
[xii] Βλ. Yvon Garlan, Η Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Α. Χατζηδάκης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα
1988, σελ.64
[xiii] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.205
[xiv] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ.
Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.146
[xv] Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος,
Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.177
[xvi] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ..37
[xvii] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ.
Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.118
[xviii] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.37
[xix] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ.
Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.117
[xx] Ενώ επιφανειακά υπήρχε ομοιογένεια (μαζί γυμνάζονταν, έτρωγαν, πολεμούσαν), υπήρχε ένα
διευρυνόμενο χάσμα οικονομικού επιπέδου, μεταξύ του ιδανικού που φαινόταν και της πραγματικότητας
που ζούσαν, αυτό ήταν η κύρια αιτία συρρίκνωσής τους, και παρακμής της Σπάρτης[xx] Βλ. M.M. Austin,
P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Σ. Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος,
Αθήνα 1998, σελ.119
[xxi]υπήρχαν εξαιρέσεις όπου η πόλη ως ύψιστη τιμή, τα απένειμε στους ευεργέτες της (η απονομή της
ιδιότητας του πολίτη έγινε μόνο σε πέντε περιπτώσεις, δύο ατομικής και τρεις ομαδικής)[xxi]. Βλ.
Α.Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.63
[xxii] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ.
Σ.Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.150
[xxiii] Βλ. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,
σελ.139
[xxiv] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ..35
[xxv] Βλ. Yvon Garlan, Η Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Α. Χατζηδάκης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα
1988, σελ.66
[xxvi] Βλ. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,
σελ.143
[xxvii]αφού δεν είχε συμφέρον να τους εξευμενίζει για την αποδοτικότητά τους
[xxviii]την εποχή της ακμής εργάζονταν 25-30.000 εργάτες οι περισσότεροι απ’ αυτούς δούλοι[xxviii]. Βλ. Μ.Β.
Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σελ.28
[xxix] στο ιερό του Θησείου, ή στη βάση του βωμού των Ευμενίδων στον Άρειο Πάγο, ελπίζοντας να
αναγνωρισθεί το δίκιο του απ’ τους ιερείς και να επιτρέψουν να πουληθεί σε άλλο κύριο.
[xxx] αν ήταν ελληνικής καταγωγής είχε το δικαίωμα συμμετοχής στα Ελευσίνια μυστήρια.
[xxxi] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.205
[xxxii] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ.
Σ.Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.122
[xxxiii] Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος,
Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.184
[xxxiv] ίσως μετά το σεισμό του 465 ενώ στην αρχή σε ξεχωριστά τάγματα.
[xxxv] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.147
[xxxvi] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.33
[xxxvii] Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος,
Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.185
[xxxviii] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.38
[xxxix] Βλ. S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής, μτφρ. Ι. Κράλλη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σελ.167
[xl] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.147
[xli]επτά ανά όμοιο κατά τον Θουκυδίδη
[xlii] η κρυπτεία -ως αγωγή- και η ετήσια έναρξη πολέμου - Πλούταρχος (Λυκούργος, 28.7) ίσως την περίοδο
μετά το 371 Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική,
στρατιωτική και θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των
Α. Μήλιος, Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.188
[xliii] Βλ. S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής, μτφρ. Ι. Κράλλη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σελ.167
[xliv] Βλ. S. Hodkinson, ό.π., σελ.523
[xlv] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.35
[xlvi] αν και θεωρητικά υπήρχε το δικαίωμα της έγκτησις, με ειδικό ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου,
Βλ. Α. Μήλιος, ό.π., σελ.61
[xlvii] Βλ. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,
σελ.29,30
[xlviii] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.186
[xlix] ήταν περισσότεροι απ’ τους πολίτες, και πάνω απ’ τους αργυραμοιβούς, με μεγάλο κύκλο εργασιών, και
σημαντικά κέρδη, ενώ λόγω φήμης των αθηναϊκών τραπεζών προσέλκυαν κεφάλαια από ξένους
καταθέτες.
[l] Βλ. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,
σελ.38
[li]ο απλός έμπορος είχε ανασφάλεια για τη διάθεση του εμπορεύματος, την τιμή του, τα ναύλα, μπορεί να
είχε δικό του το φορτίο, αλλά όχι το πλοίο. Σελ. 172, 183,184 andrewes
[lii] Βλ. R.K. Sinclair, Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. E. Ταμβάκη, Καρδαμίτσα,
Αθήνα 1997, σελ.34
[liii] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.35
[liv] Βλ. Yvon Garlan, Η Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Α. Χατζηδάκης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα
1988, σελ.174
[lv] Βλ. Yvon Garlan, ό.π., σελ.93
[lvi] Το ετήσιο ποσοστό κέρδους για τη μίσθωση των δούλων ήταν 33% για τα μεταλλεία Λαυρίου, 20-25%
για του Τιμάρχου, 14% στο Δημοσθένη.
[lvii] ήταν τροφοί, παιδαγωγοί, θυρωροί, οικονόμοι, μάγειροι, χορεύτριες, κιθαρωδοί, θεραπαινίδες
[lviii] Βλ. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,
σελ.56
[lix] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.76
[lx] Βλ. Α. Μήλιος, ό.π., σελ.38
[lxi] Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος,
Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.186
[lxii] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.147
[lxiii] Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος,
Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.186
[lxiv] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.76
[lxv] Βλ. S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής, μτφρ. Ι. Κράλλη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σελ.87 που επηρεάσθηκε απ’ τον Ξενοφώντα (Συμπόσιο 8.35,
Λακεδαιμονίων Πολιτεία 7.1-2)
[lxvi] Βλ. Ν.Μπιργάλιας, "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και
θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος,
Ν.Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ.187
[lxvii] Βλ. S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής, μτφρ. Ι. Κράλλη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σελ.105,106
[lxviii] Βλ. S. Hodkinson, ό.π., σελ.520
[lxix] Βλ. M.M. Austin, P. Vidal-Naquet, Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ.
Σ.Γεωργούδη, Εκδόσεις Δαίδαλος, Αθήνα 1998, σελ.125
[lxx] Βλ. Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ.221
[lxxi] υπήρχε προκατάληψη της ανώτερης κοινωνικής τάξης απέναντι στην εμπορική ζωή, και όταν ακούμε για
Αθηναίο έμπορο αριστοκρατικής καταγωγής, αυτό οφείλεται σε προσωπική ατυχία, το κενό αυτό
καλύπτει η συνεισφορά των μετοίκων στην κοινωνικοοικονομική ζωή, Βλ. Α. Andrewes, ό.π.,σελ 200
[lxxii] Τη Σπάρτη δεν την απασχόλησε η διατήρηση σταθερού αριθμού κλήρων, που κάθε όμοιος έπρεπε να
διατηρεί για να παραμείνει όμοιος.
[lxxiii] Βλ. S. Hodkinson, Ιδιοκτησία και τον Πλούτος στη Σπάρτη της κλασικής εποχής, μτφρ. Ι. Κράλλη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σελ.493
[lxxiv] Σελ. 324 John Chadwick, Ο Μυκηναϊκός κόσμος, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, Gutenberg, Αθήνα 1999.
[lxxv] Βλ. Α. Μήλιος, "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικόςβίος στην Αρχαία Ελλάδα,
τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα
2000, σελ.85
[lxxvi] Βλ. Yvon Garlan, Η Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Α. Χατζηδάκης, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα
1988, σελ.176
[lxxvii] Βλ. Yvon Garlan, ό.π., σελ.181