Δευτέρα 13 Οκτωβρίου 2008

ΕΛΠ 10 εργ.3η Η αθηναϊκή δημοκρατία


ΑΡΓΥΡΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Πρόγραμμα Σπουδών: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Θεματική Ενότητα: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

Ακαδ. Έτος: 2007-2008

Όνομα Καθηγητή: ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ

ΕΔΟΞΕ ΤΗ ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΤΩ ΔΗΜΩ. ΑΙΑΝΤΙΣ ΕΠΡΥΤΑΝΕΥΕ, ΚΛΕΙΓΕΝΗΣ ΕΓΡΑΜΜΑΤΕΥΕ, ΒΟΗΘΟΣ ΕΠΕΣΤΑΤΕΙ. ΤΑΔΕ ΔΗΜΟΦΑΝΤΟΣ ΣΥΝΕΓΡΑΨΕΝ [...] ΕΑΝ ΤΙΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΝ ΚΑΤΑΛΥΗ ΤΗΝ ΑΘΗΝΗΣΙΝ, Η ΑΡΧΗΝ ΤΙΝΑ ΑΡΧΗ ΚΑΤΑΑΕΛΥΜΕΝΗΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΠΟΛΕΜΙΟΣ ΕΣΤΩ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΝΗΠΟΙΝΕΙ ΤΕΘΝΑΤΩ, ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ ΑΥΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΣΤΩ, ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΟΥ ΤΟ ΕΠΙΔΕΚΑΤΟΝ [.. J ΟΜΟΣΑΙ Δ' ΑΘΗΝΑΙΟΥΣ ΑΠΑΝΤΑΣ [...] ΑΠΟΚΤΕΝΕΙΝ ΤΟΝ ΤΑΥΤΑ ΠΟΙΗΣΑΝΤΑ. Ο ΔΕ ΟΡΚΟΣ ΕΣΤΩ ΟΔΕ ΚΤΕΝΩ ΚΑΙ ΛΟΓΩ ΚΑΙ ΕΡΓΩ ΚΑΙ ΨΗΦΩ ΚΑΙ ΤΗ ΕΜΑΥΤΟΥ ΧΕΙΡΙ, ΑΝ ΔΥΝΑΤΟΣ Ω, ΟΣ ΑΝ ΚΑΤΑΛΥΣΗ ΤΗΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΝ ΤΗΝ ΑΘΗΝΗΣΙ [...].
Ανδοκίδης, Περί των μυστηρίων 96-97.
«Η βουλή και ο λαός αποφάσισαν. Η Αιαντίδα φυλή ήταν πρυτανεύουσα, ο Κλειγένης ήταν γραμματέας, ο Βοηθός ήταν πρόεδρος της εκκλησίας του δήμου. Ο Δημόφαντος συνέταξε και υπέβαλε το εξής σχέδιο: Εάν κάποιος καταλύσει την αθηναϊκή δημοκρατία, ή αναλάβει κάποιο αξίωμα, ενώ είναι καταργημένη η δημοκρατία, να είναι εχθρός των Αθηναίων και να θανατώνεται χωρίς να τιμωρείται ο φονιάς του' η περιουσία του να δημεύεται και το ένα δέκατο να προσφέρεται στη θεά Αθηνά. Να ορκιστούν όλοι οι Αθηναίοι ότι θα σκοτώσουν αυτόν που θα κάνει μια τέτοια πράξη. Ο όρκος να είναι ο εξής: θα εξοντώσω και με έργα και με λόγια και με την ψήφο μου και με το δικό μου χέρι, αν μπορώ, όποιον καταλύσει την αθηναϊκή δημοκρατία».
Με βάση το παραπάνω κείμενο, γνωστό ως ψήφισμα του Δημόφαντου (410 π.Χ.) και τις γνώσεις σας από τα σχετικά κεφάλαια του διδακτικού βιβλίου, να συνθέσετε ένα δοκίμιο οκτώ περίπου σελίδων στο οποίο σας ζητούνται τα εξής:
α) Να αναπτύξετε τη λειτουργία των θεσμικών οργάνων που μνημονεύονται στο παραπάνω ψήφισμα και τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων στην αθηναϊκή δημοκρατία.
β) Να εξηγήσετε τη νομιμοποίηση της αυτοδικίας (η οποία αποκλείεται από κάθε σύγχρονο σύστημα δικαίου) στο ψήφισμα του Δημόφαντου λαμβάνοντας υπ' όψιν αφενός την οργάνωση της δικαιοσύνης στην κλασική Αθήνα αφετέρου τα ιστορικά συμφραζόμενα με τα οποία συνδέεται το παραπάνω ψήφισμα.
γ) Ο όρκος που θεσπίζεται με την παραπάνω απόφαση αποτελεί μια από τις
χαρακτηριστικότερες διατυπώσεις προσωπικής συμμετοχής των αθηναίων πολιτών στον δημόσιο βίο της πόλεως. Ωστόσο, από το πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας απουσιάζουν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες. Ποιες είναι αυτές και πώς ερμηνεύεται ο αποκλεισμός τους;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 1999.
• Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία (μετ. Α. Παναγόπουλος), Αθήνα (Μ.Ι.Ε.Τ.) 1987.
• R.K. Sinclair, Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα (μετ. Ε. Ταμβάκη), Αθήνα (Καρδαμίτσα) 1997.
• C. Mosse, Ο πολίτης στην αρχαία Ελλάδα (μετ. Ι. Παπακωνσταντίνου), Αθήνα (Σαββάλας) 1996.
• J.T. Roberts, Η Αθήνα στο εδώλιο. Η αντιδημοκρατική παράδοση στη δυτική σκέψη (μετ. Π.Ι. Χιωτέλλης), Αθήνα (Εκδ. Χιωτέλλη) 2004.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 3

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛ. 4

Α. Να αναπτύξετε τη λειτουργία των θεσμικών οργάνων που μνημονεύονται

στο παραπάνω ψήφισμα και τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων στην

αθηναϊκή δημοκρατία. ΣΕΛ. 4

1. λειτουργία των θεσμικών οργάνων που μνημονεύονται στο παραπάνω

ψήφισμα ΣΕΛ. 4

2. διαδικασία λήψης των αποφάσεων στην αθηναϊκή δημοκρατία ΣΕΛ. 4

Β. Να εξηγήσετε τη νομιμοποίηση της αυτοδικίας (η οποία αποκλείεται από

κάθε σύγχρονο σύστημα δικαίου) στο ψήφισμα του Δημόφαντου

λαμβάνοντας υπ' όψιν αφενός την οργάνωση της δικαιοσύνης στην

κλασική Αθήνα αφετέρου τα ιστορικά συμφραζόμενα με τα οποία

συνδέεται το παραπάνω ψήφισμα. ΣΕΛ. 5

1. οργάνωση της δικαιοσύνης στην κλασική Αθήνα ΣΕΛ. 5

2. τα ιστορικά συμφραζόμενα με τα οποία συνδέεται το παραπάνω

ψήφισμα ΣΕΛ. 6

3. νομιμοποίηση της αυτοδικίας (η οποία αποκλείεται από κάθε σύγχρονο

σύστημα δικαίου) στο ψήφισμα του Δημόφαντου ΣΕΛ. 7

Γ. Ο όρκος που θεσπίζεται με την παραπάνω απόφαση αποτελεί μια από τις
χαρακτηριστικότερες διατυπώσεις προσωπικής συμμετοχής των αθηναίων

πολιτών στον δημόσιο βίο της πόλεως. Ωστόσο, από το πλαίσιο της

αθηναϊκής δημοκρατίας απουσιάζουν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες.

Ποιες είναι αυτές και πώς ερμηνεύεται ο αποκλεισμός τους; ΣΕΛ. 8

1. Ο όρκος που θεσπίζεται με την παραπάνω απόφαση αποτελεί μια από

τις χαρακτηριστικότερες διατυπώσεις προσωπικής συμμετοχής των

αθηναίων πολιτών στον δημόσιο βίο της πόλεως ΣΕΛ. 8

2. από το πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας απουσιάζουν ορισμένες

πληθυσμιακές ομάδες, ποιες είναι αυτές και πώς ερμηνεύεται ο

αποκλεισμός τους; ΣΕΛ. 9

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Η φιλοσοφία πρέπει να ενδιαφέρεται για τον ορθό τρόπο ζωής, για θέματα όπως αυτό του ύψιστου αγαθού στο οποίο πρέπει να στοχεύει ο άνθρωπος» και η πολιτική είναι μέρος αυτού, σύμφωνα με την «άποψη του Σωκράτη» όπου «στόχος της πολιτικής θα έπρεπε να είναι η καλή και ενάρετη ζωή των πολιτών» (Α. Κακουζέλη, «Οι αξίες των αρχαίων ελλήνων», στο Ι. Γιαννόπουλος κ.α., Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τόμος Β’, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σελ. 93).

Παρά τις αναρίθμητες τροποποιήσεις σε θέματα λειτουργίας και λεπτομέρειας και την αποφασιστική επικράτηση της δημοκρατίας πριν το 411, «εξακολουθούσαν να διακυβερνούν την Αθήνα του 4ου αιώνα, χωρίς πλέον να έχουν καμιά αντιστοιχία με τις νέες αναζητήσεις που εκφράζουν οι φιλόσοφοι» (P. Leveque, P. Vidal-Naquet, Κλεισθένης ο Αθηναίος, μτφρ. Στ. Γεωργοπούλου, Ευρύαλος, Αθήνα 1989, σελ. 124).

Η κλασσική πόλη παραμένει στην ουσία η κλεισθενική πόλη όπως έχει ορισθεί ως: «μια κοινότητα πολιτών, ολοκληρωτικά ανεξάρτητη, κυρίαρχη επί των πολιτών που την απαρτίζουν, η οποία εξασφαλίζει τη συνοχή της με τις κοινές λατρείες και διέπεται από νόμους», (P. Leveque, P. Vidal-Naquet, ό.π., σελ. 124).

Οι ατέλειες του ανθρώπινου γένους προδικάζουν ποιότητα ‘νόμων’ και ελπίζουν σε λογική και δικαιοσύνη (αυξάνοντας την εντροπία με τη συμμετοχή και άλλων). Αν στη πρόταση αυτή δεχθούμε και το προφανές ως αξία, του χώρου και χρόνου, το ατυχές αποτέλεσμα χαίρει γενναιοδωρίας ενώ σε προβολή της για αναζήτηση αποτελέσματος ιδιαίτερα σε ιστορικά γεγονότα - όπως το 410 π.Χ. - αποτελεί εργαλείο δημοκρατίας αλλά λείπει ο κανόνας.

Δεν ξεχνάμε ότι πρόκειται για μια πόλη που η θρησκεία είναι βαθειά πολιτικοποιημένη και εντάσσεται στις συντεταγμένες ενός αφηρημένου χώρου και χρόνου… όπου σταδιακά η κυριαρχία της συλλογικότητας – το ιδιαίτερο γνώρισμα της πόλης - του Κλεισθένη παραχώρησε τη θέση της στην κυριαρχία των θεών.

Το 414/3, μετά την ήτα στη Σικελία, δόθηκε αφορμή σε μυστικές ολιγαρχικές ομάδες να συντελέσουν «στη δημιουργία ενός ολιγαρχικού κλίματος τρόμου πριν από την επανάσταση του 411* και όταν ξέσπασε η επανάσταση, ο λαός, φοβισμένος, δεν είδε πόσοι από τους εμφανιζόμενους ως ηγέτες του έτρεφαν συμπάθειες προς τους επαναστάτες και το έκρυβαν» (Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σελ. 334)

Το 410 αντιμετώπισαν καταστάσεις χωρίς προηγούμενο στη πρόσφατη δημοκρατία που είχαν – και με διάφορα ψηφίσματα όπως του Δημόφαντου προσπαθούσαν να θωρακήσουν τη Δημοκρατία - , αλλά οι αποφάσεις της στιγμής επιδρούν πάνω μας χωρίς να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους με τον τρόπο που ζούμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες, είναι αποφάσεις κοντόφθαλμες, ζητούν δικαιοσύνη εδώ και τώρα.

Θα εντρυφήσουμε στο κοινωνικοπολιτικό σύστημα της εποχής, στους λόγους που οδήγησαν στο ψήφισμα, στην ‘θέση’ των τυραννοκτόνων, και των τυράννων όπου απέφευγαν ακόμη και να τους ονομάζουν, «ο Πλάτων δεν αναφέρει τον Πεισίστρατο ποτέ» (U. Wilamowitz, Πλάτων, μτφρ. Ξ. Αρμύρος, Κάκτος, Αθήνα 2005, σελ. 26).

Οι απλοί άνθρωποι – πολίτες – του δήμου ενεργούσαν με μια απλή αλλά προφανώς ισχυρή ηθική. Προσεγγίζοντας λογικά το ΔΗΜΟ και τον ΠΟΛΙΤΗ κατανοούσαν και βελτίωναν την καθημερινή τους ζωή, διαμορφώνοντας συνθήκες ΜΕΣΩ ΝΟΜΩΝ που θα διαμόρφωνε την ιστορία τους μέσα στους επιδιωκόμενους στόχους και θα κατοχύρωνε τις αρετές τους.

Και όπως σε κάθε τι που πολυπροσδιορίζεται…στο τέλος αναιρείται από μόνο του* έτσι και εδώ δημιουργείται η πλάνη ότι «ο κόσμος» θα είναι ασφαλής, θα βρίσκεται υπό τον απόλυτο έλεγχό μας, αλλά κάθε φορά κάτι μας ξεφεύγει. Όπως ο υδράργυρος όταν σπάει το θερμόμετρο κόβεται σε επιμέρους σφαίρες, έτσι και ο κόσμος έχει ιδιότητες υγρών, δεν συμπιέζεται από νόμους και δημιουργεί επιμέρους πρωτεϊκούς κόσμους, δηλαδή νέα ενεργά υποσύνολα τα οποία όπως η επιστήμη μπορεί να ξεκινούν με τις καλύτερες προθέσεις αλλά έχουν συχνά φέρουν τόσο τα επιθυμητά όσο και τα αντίθετα αποτελέσματα.

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ

Α. Να αναπτύξετε τη λειτουργία των θεσμικών οργάνων που μνημονεύονται

στο παραπάνω ψήφισμα και τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων στην

αθηναϊκή δημοκρατία.

1. λειτουργία των θεσμικών οργάνων που μνημονεύονται στο παραπάνω ψήφισμα

«έδοξε τη Βουλή και τω δήμο» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 85).

Αυτή ήταν η συνήθης επιγραφή των ψηφισμάτων, ενώ σε κάποια ψηφίσματα έχει μόνο το «έδοξε τη Βουλή» χωρίς να υπονοεί ότι διαφωνούσε ο Δήμος.

Ο Δήμος ή εκκλησία του Δήμου στον οποίο μετείχαν όλοι οι πολίτες ισότιμα «αποφάσιζε για όλες τις κρατικές υποθέσεις…λάμβανε μέρος στις διπλωματικές διαπραγματεύσεις και έδινε οδηγίες σε Στρατηγούς για στρατιωτικές επιχειρήσεις. Εξ άλλου επιτηρούσε τη Βουλή και όλους τους άρχοντες. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι ο Δήμος είχε αρμοδιότητες που σήμερα έχουν η Βουλή (τη νομοθετική), και η Κυβέρνηση (την εκτελεστική, ως ελέγχων τα εκτελεστικά όργανα, Βουλή και άρχοντες) και επί πλέον μερικές δικαστικές», έτσι «ασκούσε τη λαϊκή κυριαρχία» (Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σελ 13,22). Εξέλεγε επίσης ένα συμβούλιο έμπειρων αντρών, τους άρχοντες, που είχαν τη δικαιοδοσία να εκτελούν τις αποφάσεις.

Η Βουλή των πεντακοσίων, όπου μετείχαν 50 αντιπρόσωποι από κάθε φυλή απ’ τις 10 συνολικά, ενώ όλοι οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να εκλέγουν και να εκλέγονται βουλευταί, και η θητεία ήταν ετήσια. Επεξεργαζόταν «τα σχέδια των ψηφισμάτων του Δήμου» ενώ «αργότερα επιφορτίσθηκε να επιτηρεί την εκτέλεση των ψηφισμάτων και τη διοίκηση του κράτους» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 13).

Οι δέκα φυλές αν και τυπικά δεν ήταν θεσμικό όργανο ουσιαστικά ήταν η βάση του δημοκρατικού πολιτεύματος– μετά την εφαρμογή τους απ’ τον Κλεισθένη - και η απαρχή της δημοκρατίας σε όποιες άλλες πόλεις την συναντούσαμε. Οι πολίτες αυτής της εποχής είχαν το θάρρος, «ώστε να ξεδιπλώσουν αυτό που βρίσκεται μέσα τους και να το διεκδικήσουν σε κοινωνικό επίπεδο» U. Wilamowitz, ό.π., σελ. 632), η ασχολία τους δε με τις υποθέσεις της πόλης ορίζει την πολιτική.

2. διαδικασία λήψης των αποφάσεων στην αθηναϊκή δημοκρατία

Η εκκλησία του Δήμου…το 594 με μια «επαναστατική μάλλον και όχι κανονική συνεδρία»

όπου συγκάλεσε ο Σόλων ψήφισε το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα και «έκτοτε η εκκλησία του δήμου αποτέλεσε έναν παράγοντα που δεν μπορούσε να παραγνωριστεί» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 254). Ο Σόλων, πριν πεθάνει, πρόλαβε να δει ότι «ο φραγμός του»(βουλή των τετρακοσίων) δεν κατόρθωσε να αποτρέψει την εκκλησία του δήμου να ψηφίσει να δοθεί σωματοφυλακή στον Πεισίστρατο, γεγονός που υπήρξε το πρώτο βήμα για την εγκαθίδρυση της τυραννίδας του» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 253).

«Ο όρος δημοκρατία πλάσθηκε πριν τα μέσα του 5ου αιώνα μαζί με τις τότε πολιτειακές αλλαγές, που έκαμαν το πολίτευμα κυριολεκτικά δημοκρατικό, δηλαδή το έθεσαν υπό το κράτος του δήμου «λαού» » (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 109). «Από τους μεγάλους συγγραφείς που σώζονται τα έργα τους μόνον ο Ηρόδοτος την επιδοκίμαζε ολόψυχα» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 335), ενώ αυτός αναφέρει για πρώτη φορά το ουσιαστικό (δημοκρατία) για «το πολίτευμα που προέκυψε από τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 326).

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία χαρακτηρίζονταν από το «προβουλευτικό σύστημα διακυβέρνησης»

(Α. Andrewes, ό.π., σελ. 252), όπου η προκαταρκτική συζήτηση νόμων και ψηφισμάτων γινόταν στη βουλή και η τελική απόφαση παίρνονταν στην εκκλησία του Δήμου.

«Ο αθηναϊκός Δήμος ασκεί την υπέρτατη εξουσία σε όλες τις υποθέσεις της πόλης και έχει την εξουσία να κάνει ό,τι επιθυμεί», ενώ «βασιζόταν στην υποστήριξη μεγάλου αριθμού πολιτών που ήταν πρόθυμοι να παρευρίσκονται στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας και να ασκούν καθήκοντα ενόρκων» (R.K. Sinclair, Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. Ε. Ταμβάκη, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997, σελ. 78,155).
«Η αθηναϊκή βουλή των Πεντακοσίων, που εκλέγονταν κάθε χρόνο με κλήρο ανάμεσα σε υποψηφίους που κατά κάποιον τρόπο είχαν προεπιλεγεί, ήταν το καταλληλότερο πρότυπο για μια δημοκρατική πόλη» και «έγινε το κυριότερο διοικητικό όργανο της πολιτείας» Η βουλή σκοπίμως δεν ήταν κανένα σεβάσμιο σώμα αποτελούμενο από προνομιούχα πρόσωπα μεγάλου κύρους, αλλά μια κάθετη τομή της ίδιας της εκκλησίας του δήμου» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 252-3-6).

«Η χρήση του κλήρου στις διάφορες πρακτικές της αθηναϊκής δημοκρατίας έπαιξε κρίσιμο ρόλο» γιατί «διατάραξε τη σχέση χάριτος – τη συνεχή υποχρέωση να δείχνουν απτή ευγνωμοσύνη όσοι είχαν ευεργετηθεί – και βοήθησε να αφαιρεθεί από αυτούς που μοίραζαν ευεργεσίες ή προστασία, ένα σημαντικό μέσο εξασφάλισης πολιτικών ανταλλαγμάτων» (R.K. Sinclair, ό.π., σελ. 20-1).

«Στις ολιγαρχικές επαναστάσεις του 411 και του 404 έγινε μια προσπάθεια προσεταιρισμού της τάξης των οπλιτών για την προώθηση αντιδημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Το 411 χρησιμοποιήθηκε πολύ το σύνθημα τα πολιτικά δικαιώματα να αποτελούν προνόμιο μόνο «εκείνων που μπορούν να υπηρετήσουν το κράτος προσωπικά ή με τα χρήματά τους» Ωστόσο, ο μέσος οπλίτης εξακολουθούσε να βλέπει με υποψία τους σκοπούς των εξτρεμιστών και , στο τέλος αντί να τους υποστηρίξει, πήγε με το μέρος του δήμου» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 311).

Λόγω της συμμετοχής των πολιτών στις εκκλησίες του Δήμου και τη συνεπακόλουθη απώλεια εισοδημάτων καθιερώθηκαν οι μισθοί, με όσα κακά τους προσάπτουν οι διάφοροι φιλόσοφοι ή ρήτορες όπως ο Δημοσθένης: «…όταν από δημοσιονομική στενότητα, δεν καταβάλλονταν μισθοί, δεν συνεδρίαζε ο Δήμος, η Βουλή, και τα Δικαστήρια, δηλαδή έπαυε να λειτουργεί το κράτος» αντίστοιχα δε ο Πλάτων μέσω Σωκράτη και αυτός μέσω αριστοκρατών για τον Περικλή «…τους κατάντησε αργόσχολους, κενούς, φλύαρους, και φιλοχρήματους(Γοργίας, 515e (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 562-3).

Υπήρχε ένας μύθος που αφηγείται ο Πρωταγόρας στο διάλογο του Πλάτωνα όπου «ο Ζευς φοβόταν ότι η ανθρωπότητα κινδύνευε να καταστραφεί ολοκληρωτικά γιατί ενώ κάθε άνθρωπος είχε προικιστεί με διαφορετικά ταλέντα για να επιβιώσει, οι προσπάθειες των ανθρώπων να συσπειρωθούν κατά του κινδύνου των άγριων θηρίων ιδρύοντας πόλεις είχαν αποτύχει* αδικούσαν ο ένας τον άλλο γιατί δεν είχαν την πολιτική αρετή – την τέχνη να συμμετέχουν στη ζωή της πόλης. Έτσι ο Ζευς έστειλε τον Ερμή για να μοιράσει στους ανθρώπους σεβασμό προς τους άλλους και μια αίσθηση δικαίου, αλλά όχι σε διαφορετικό βαθμό όπως συνέβη με τις τέχνες. «Ας έχουν όλοι το μερίδιό τους γιατί οι πόλεις δεν μπορούν να υπάρξουν όταν μόνο λίγοι έχουν ένα μερίδιο από αυτά όπως για τις άλλες τέχνες» ». (R.K. Sinclair, ό.π., σελ. 246).

Β. Να εξηγήσετε τη νομιμοποίηση της αυτοδικίας (η οποία αποκλείεται από

κάθε σύγχρονο σύστημα δικαίου) στο ψήφισμα του Δημόφαντου

λαμβάνοντας υπ’ όψιν αφενός την οργάνωση της δικαιοσύνης στην

κλασική Αθήνα αφετέρου τα ιστορικά συμφραζόμενα με τα οποία

συνδέεται το παραπάνω ψήφισμα.

1. οργάνωση της δικαιοσύνης στην κλασική Αθήνα

1. ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

α. Ο Δήμος

Μετά το 462 σπάνια διαχειριζόταν δικαστικές υποθέσεις, παραπέμποντάς τες στα ηλιαστικά δικαστήρια

β. Τα ηλιαστικά δικαστήρια

Θεωρούνταν αντιπροσωπευτικά του Δήμου, και «αποφάσιζαν ανέκκλητα για διάφορες υποθέσεις, δημόσιες και ιδιωτικές» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 13).

Γ. Η Βουλή

Είχε δικαστικές δικαιοδοσίες επί διοικητικών θεμάτων ή αν τα εμπλεκόμενα πρόσωπα ήταν δημόσιοι υπόλογοι ή οφειλέτες του δημοσίου. «Γενικά, οι υποθέσεις που εκδίκαζε η Βουλή, …ήσαν λιγότερο σπουδαίες από εκείνες που όφειλε να παραπέμψει σ’ ηλιαστικό Δικαστήριο ή στο Δήμο» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 316).

2. ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΜΕ ΜΗΛΗ ΕΙΔΙΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΟΒΙΑ

α. Άρειος Πάγος

«Γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα ο Άρειος Πάγος είχε χάσει όλες του τις παλιές δικαιοδοσίες, εκτός από την εκδίκαση υποθέσεων φόνου» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 252), και «εμπρησμού» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 13).

β. Εφέται

Έκριναν υποθέσεις πολιτών «για αθέλητη ανθρωποκτονία και μετοίκους κατηγορουμένους για ανθρωποκτονίες κάθε είδους» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 13)

3. ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΕΤΗΣΙΩΝ ΚΛΗΡΩΤΩΝ ΑΡΧΟΝΤΩΝ

α. Το δικαστήριο του βασιλέως και των φυλοβασιλέων.

β. Το δικαστήριο των ένδεκα

γ. Το δικαστήριο των θεσμοθετών

δ. Τα δικαστήρια των Τετταράκοντα

ε. Το δικαστήριο των αποδεκτών

στ. Το δικαστήριο των Ναυτοδικών

ζ. Το δικαστήριο των Ξενοδικών

η. Δικαστήρια άλλων αρχόντων

2. τα ιστορικά συμφραζόμενα με τα οποία συνδέεται το παραπάνω ψήφισμα

Επειδή «…όσο σημαντικό είναι να ξέρουμε το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Σοφού, άλλο τόσο σημαντικό είναι να ξέρουμε σε ποιόν απευθυνόταν» (P. Leveque, P. Vidal-Naquet, ό.π., σελ. 89), στη συνέχεια η ανάλυση στα ιστορικά συμφραζόμενα θα μας βοηθήσει.

«Το 414 π.Χ. επήλθε η καταστροφή των αθηναϊκών και συμμαχικών δυνάμεων που είχαν εκστρατεύσει στη Σικελία» για πλουτοφόρες κατακτήσεις (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 111). Δεν είναι τυχαία την ίδια εποχή το 414 π.Χ. η απαγόρευση με ψήφισμα της πολιτικής κριτικής για άρχοντες χρησιμοποιώντας το όνομά τους. Ποιοί ήταν οι υπεύθυνοι που έστειλαν το Δημοσθένη στη Σικελία όταν ο Νικίας ζητούσε υποχώρηση; ούτε λόγος, σιωπή μπροστά σε 50.000 νεκρούς.

Το 413 π.Χ. έχουμε την κατάληψη της Δεκέλειας και την αντικατάσταση του φόρου στα λιμάνια της Αθηναϊκής Συμμαχίας με 5% επί εισαγωγών και εξαγωγών, σταδιακά δηλαδή επιδεινώνεται το πολιτικό κλίμα… με το Δήμο να παίρνει «…γενικά αποφάσεις τυχοδιωκτικές, ανερμάτιστες, ασυνεπείς» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 448).

Μετά την καταστροφή, ομάδες νεαρών ολιγαρχικών, άρχισαν να τρομοκρατούν τους πολίτες, με αποκορύφωμα τη διάλυση της Βουλής το Μάιο του 411, και εγκαθίδρυση των Τετρακοσίων για τέσσερεις μήνες.

Παράλληλα όμως «η απόγνωση από τον τρόπο λειτουργίας της πλήρους δημοκρατίας και την ηγεσία ανθρώπων όπως ο Κλέων, ο Υπέρβολος, και ο Κλεοφών ήταν ένας παράγων που οδήγησε στην ολιγαρχική επανάσταση που οργανώθηκε από τις συντηρητικές δυνάμεις το 411» ταυτόχρονα «η αποτυχία όμως στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ήταν ο κρίσιμος παράγων που οδήγησε στην ανατροπή της δημοκρατίας» (R.K. Sinclair, ό.π., σελ. 49).
Με την επικράτηση των μετριοπαθών ολιγαρχικών ο αρχηγός των ακραίων Αντιφών δικάστηκε και το «δικαστήριο αποφάσισε να θανατωθεί και να μην ταφεί, να δημευθεί η περιουσία του και να κηρυχθούν άτιμοι οι απόγονοί του» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 114).

Όταν έφθασαν στη Σάμο τα νέα της επανάστασης στην Αθήνα «συγκροτήθηκε βιαστικά μια συνέλευση από στρατιώτες και ναύτες, η οποία καθαίρεσε τους υπόπτους για ολιγαρχικές συμπάθειες στρατηγούς και όρισε στις θέσεις τους άλλους,…» ενώ αξίζει μνείας «γιατί προβάλει μια από τις πιο σημαντικές όψεις της πραγματικής υφής της ελληνικής πόλης: όντας, εξαρχής, μια ανθρώπινη κοινότητα, μια κοινότητα πολιτών, η πόλη μπορεί να ανασυσταθεί οπουδήποτε, ακόμη και μέσα σ’ ένα εκστρατευτικό σώμα» και «ήταν βέβαιοι ότι είχαν το δικαίωμα να συγκαλέσουν μια εκκλησία του δήμου και να εκλέξουν νέους στρατηγούς» (Claude Mosse, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ. Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996, σελ. 293)

«Μετά τη νίκη του αθηναϊκού στόλου υπό τον Αλκιβιάδη εναντίον του σπαρτιατικού έξω από την Κύζικο (άνοιξη του 410 π.Χ.), οι δημοκρατικοί αναθάρρησαν …και η παλαιά δημοκρατία αποκαταστάθηκε (το καλοκαίρι του 410 π.Χ.)» » (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 115).

Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας αυτό είναι το πρώτο τους ψήφισμα, έτσι εξηγείται η αυστηρότητά του με το σκεπτικό της μείωσης των πιθανοτήτων να χαθεί ξανά η Δημοκρατία και η Ελευθερία των πολιτών με ένα νέο τυραννικό καθεστώς. Φρούδες ελπίδες όμως μια και το ψήφισμα μοιάζει με τραγική ειρωνεία το 404 π.Χ. Τότε οι τριάντα Τύραννοι με επικεφαλής των ακραίων ολιγαρχικών τον Κριτία, αυτόν που εξοστράκισαν το 410 και απ’ εκείνη «τη στιγμή γεννιέται και το σφοδρό του μίσος εναντίον του δήμου» (U. Wilamowitz, ό.π., σελ. 141), επανέφεραν τη ολιγαρχία για λίγο μεν χρόνο κακά δε αποτελέσματα.

Η αποκατάσταση της δημοκρατίας το 410 ακολουθήθηκε από μια «δεύτερη αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403, ηγέτες της οποίας ήταν άνθρωποι πολύ μετριοπαθείς, άρχισε με μια αμνηστία, που θεωρείται η πρώτη του είδους* ακόμη και δεξιοί θεωρητικοί παραδέχονται ότι ο δήμος συμπεριφέρθηκε καλύτερα από τους αντιπάλους του» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 334).

Οι αναφορές στην ολιγαρχία του 404 έγιναν για να δοθεί έμφαση στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίσθηκαν οι ακραίοι ολιγαρχικοί. Και στις δύο φορές βλέπουμε την υπερβολή να επιβάλλεται, όπου τη πρώτη φορά η εκτέλεση και η μη ταφή του Αντιφών δεν λειτούργησε προς παραδειγματισμό… το αντίθετο μάλιστα μια και ο Κριτίας (μετά τον εξοστρακισμό) ήταν ότι χειρότερο, εξ’ ου και η θετική έκπληξη όλων με την συμπεριφορά των δημοκρατικών το 403 όπου ανέλαβαν ακόμη και τα χρέη των ολιγαρχικών.

Οι Αθηναίοι όταν αντέδρασαν με τον καλύτερο τρόπο, δίδαξαν πολιτική υπευθυνότητα με επακόλουθο την μακροχρόνια εγκαθίδρυση της δημοκρατίας. Η δικαίωση εν βρασμώ δεν αποτελεί πολιτική θέση, και δεν μπορεί παρά να περιμένει κάποιος μόνο τα χειρότερα.

Η θέση όμως της αντίληψης εκ μέρους των αντιπάλων – των ολιγαρχικών – για το τι ακριβώς έκαναν δίνει το δικαίωμα και την απαίτηση του παραπάνω ψηφίσματος… η σοφία δε του ψηφίσματος είναι ότι δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ.

Η αυτοδικία στο ψήφισμα αυτό ενέχει θέση τιμής, οι πολίτες πρέπει να υπερασπιστούν την πόλη τους και το πολίτευμά της ξέροντας ότι η μη συμμετοχή είναι ανυπόφορη. Όπως στον Όμηρο «την τρυφερή σκηνή του αποχαιρετισμού του Έκτορα και της γυναίκας του της Ανδρομάχης γνώριζε πόσα άλλα έμελλε να χαθούν όταν ο ήρωας ανταποκριθεί στην πρόσκληση της τιμής* ωστόσο παρουσιάζει αυτή την πρόσκληση σαν να είναι υπέρτερη από κάθε άλλη σκέψη» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 292), έτσι και οι Αθηναίοι με το συγκεκριμένο ψήφισμα δίνουν όρκο τιμής για προστασία της πόλης της πολιτικής, και της εκκλησίας από κάθε τύραννο, που θα τολμήσει να καταλύσει την ελευθερία και την δημοκρατία της πόλης.

3. νομιμοποίηση της αυτοδικίας (η οποία αποκλείεται από κάθε σύγχρονο σύστημα δικαίου) στο ψήφισμα του Δημόφαντου

Το 501/0 π.Χ. καθιερώθηκε ο βουλευτικός όρκος «που δέσμευε τους βουλευτές αφενός να συντρέχουν με λόγο και με έργα, με την ψήφο τους και με τα χέρια τους στη θανάτωση εκείνων που θα έκαναν απόπειρα να καταλύσουν το πολίτευμα, καθώς και των συνεργών τους, και αφ’ ετέρου να τιμούν ως όσιον τον πολίτη που θα σκότωνε τον τύραννο» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ 105).

Βλέπουμε λοιπόν την αυτοδικία - ως όρκο - να περνά από τα χέρια των βουλευτών στα χέρια των πολιτών μέσα σε 90 έτη. Οι πολίτες με την υπεράσπιση του κράτους κύριο καθήκον, δεν ήταν εκτός τόπου και χρόνου να επωμισθούν ένα μέρος του όρκου των βουλευτών ίσα ίσα θα λέγαμε.

Η αυτοδικία ξεκίνησε σαν αναφαίρετο δικαίωμα των ανθρώπων προκειμένου να

υπερασπίζονται τη ζωή τους, ενώ περιορίστηκε και εξαλείφτηκε σταδιακά (σε κάθε σύγχρονο σύστημα δικαίου) στην αρχή με την δημιουργία της πόλης και στη συνέχεια ανάλογα με τον βαθμό πολιτισμού σε αυτές. Η πόλη διέθετε αρκετούς πόρους για το ευ ζην ενώ «παρέχει αυτάρκεια στους ανθρώπους και την ευκαιρία να αναπτύξουν τις ικανότητές τους στον ύψιστο βαθμό και να πραγματοποιήσουν τις υψηλότερες φιλοδοξίες τους» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 98) ενώ κατά τον Αριστοτέλη αποτελεί την καλύτερη πολιτική κοινότητα. Η πόλη ήταν το ζυμάρι της δημοκρατίας και η αυτοδικία με το θάνατο είναι βόμβα διασποράς αφήνει τραύματα και αλλού ενώ η νομιμοποίηση της αυτοδικίας γεννά βεντέτα.

Για την τότε πόλη «οι τυραννοκτόνοι ήταν οι πρώτοι άνθρωποι προς τιμήν των οποίων στήθηκαν ανδριάντες στην Αγορά και όταν ο Ξέρξης αφαίρεσε τα αρχικά αγάλματα το 480 τους αφιέρωσαν νέα», ενώ «ήταν σύμβολο πνεύματος του αθηναϊκού λαού»*εκπλήσσει δε η ανάγκη των Αθηναίων να δημιουργήσουν ήρωες και μετέπειτα μύθους για τους τυραννοκτόνους και αυτό ενώ πρώτον «ο Θουκυδίδης υποστήριζε ότι η αιτία της τυραννοκτονίας ήταν κάποια προσωπική έχθρα», και ο Ηρόδοτος «παρατήρησε ότι ο φόνος του Ιππάρχου έκανε ακόμη σκληρότερη την κυριαρχία του Ιππία» (R.K. Sinclair, ό.π., σελ. 2,3), και δεύτερο στην πραγματικότητα όφειλαν την απελευθέρωσή τους από τον τύραννο Ιππία το 510 στην επέμβαση των Σπαρτιατών.
Πολλές φορές φαίνεται να επαναλαμβάνεται η ιστορία σε διαφορετικό χρόνο, και αυτές οι

επαναλήψεις ενοχλούν τους ιστορικούς ως αντίδραση που λαμβάνουν απ’ το αναγνωστικό

κοινό λόγω των εργασιών τους… «Αντίθετα, όμως, δεν είναι ίσως τα γεγονότα εκείνα που τείνουν να αντιγράψουν το ένα το άλλο, σε ένα κόσμο όπου κάθε ενέργεια τείνει να μιμηθεί μια προηγούμενη ενέργεια, όπου και η καινοτομία ακόμα θέλει να εμφανίζεται σαν επανάληψη;» (P. Leveque, P. Vidal-Naquet, ό.π., σελ. 47).

Η σύνδεση αυτοδικίας με αυτοθυσία είναι αυτονόητη όταν κάνεις το πρώτο βήμα γι’ αυτό και ο όρκος μεριμνά για την οικογένεια του τυραννοκτόνου ενώ ο Πλάτωνας λέει για την αυτοθυσία «…πόσον ζωηρά τους συγκινεί ο πόθος να γενούν ονομαστοί κι αθάνατη μές στους αιώνες να θεμελιώσουν δόξα» (Ι. Συκούτρης, Πλάτωνος Συμπόσιον, Κάκτος, Αθήνα 1986, σελ. 166, 208c).

Γ. Ο όρκος που θεσπίζεται με την παραπάνω απόφαση αποτελεί μια από τις
χαρακτηριστικότερες διατυπώσεις προσωπικής συμμετοχής των αθηναίων

πολιτών στον δημόσιο βίο της πόλεως. Ωστόσο, από το πλαίσιο της

αθηναϊκής δημοκρατίας απουσιάζουν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες.

Ποιες είναι αυτές και πώς ερμηνεύεται ο αποκλεισμός τους;

1. Ο όρκος που θεσπίζεται με την παραπάνω απόφαση αποτελεί μια από τις χαρακτηριστικότερες διατυπώσεις προσωπικής συμμετοχής των αθηναίων πολιτών στον δημόσιο βίο της πόλεως

Για τους πολίτες «η υπεράσπιση του κράτους θεωρούνταν το κύριο καθήκον» ενώ «συμμετείχαν στη λήψη αποφάσεων δεσμευτικών για όλη την κοινότητα» έχοντας την εξουσία στα χέρια τους (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 51). Η προσωπική συμμετοχή των αθηναίων πολιτών στο δημόσιο βίο, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο είναι θεμέλιος λίθος της αθηναϊκής δημοκρατίας ενώ ο όρκος αποτελεί ένα εκ των ων ουκ άνευ λόγο νομικής στήριξης της ποιότητας της πολικής ζωής τους και της δημοκρατίας.

Επί της ουσίας δεν είχε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα, μια και από το 501 π.Χ. που ίσχυε αντίστοιχος νόμος για τους βουλευτές δεν αναφέρεται πουθενά βουλευτής να σκοτώνει τύραννο. Πιο πολύ λόγοι φόβου και ανασφάλειας, έδωσαν το δικαίωμα οι πολίτες να έχουν ένα ακόμη λόγο - να ενεργούν ως άτομα - και κίνητρο - ως ομάδα -, να σκέφτονται την πόλη.

Η δημοκρατία για κάποιους σκότωσε την πόλη. «Το βασικότερο στοιχείο ενός κράτους είναι η εξουσία. Η εξουσία είναι κάτι που ασκείται επάνω στη μάζα. Όποτε η δύναμη αυτή πέφτει στα χέρια δημαγωγών, στους οποίους η ανόητη μάζα πιστεύει, τουλάχιστον μέχρι να βρεθεί κάποιος καλύτερος, το αποτέλεσμα είναι κάποιοι από τους πιο λαμπρούς πολίτες να αηδιάζουν και να αποτραβιούνται στον δικό τους κόσμο. Αυτό έκαναν και οι περισσότεροι από τους φιλοσόφους» U. Wilamowitz, ό.π., σελ. 450), με εξαιρέσεις όπως ο Σωκράτης. Αντίθετα η συγκεκριμένη προσωπική συμμετοχή των αθηναίων είναι ταυτόχρονα μια «κρίση της πόλης» όταν «οι παραδοσιακές ηθικές και θρησκευτικές αξίες κλονίστηκαν και ο άνθρωπος ως άτομο απέκτησε μεγαλύτερη σημασία απ’ ότι η κοινότητα» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 34).

«Η ιδιότητα του πολίτη απονεμήθηκε στους δολοφόνους του Φρυνίχου, του ολιγαρχικού ηγέτη του 411», ενώ προτάθηκε να αμειφθούν το 409 «με ένα χρυσό στέφανο» (R.K. Sinclair, ό.π., σελ. 28,104), και ίσως εδώ είναι μεγαλύτερο το κίνητρο για τους «πολίτες» μη πολίτες δίνοντας ένα όνειρο στη μάζα που δεν συμμετείχε στα κοινά, ως αναγνώριση και αμοιβή.
Οι Αθηναίοι λοιπόν είχαν ανάγκη τους τυραννοκτόνους και καλλιεργούσαν τους μύθους ακόμη και με την τέχνη, όπως με τα ορειχάλκινα αγάλματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα λέγοντας «σε ερώτηση πολίτη ποια ήταν η καλύτερη ποιότητα ορείχαλκου;» απαράμιλλη ήταν η απάντηση του Διογένη: «αυτός που είναι φτιαγμένο το άγαλμα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα»

2. από το πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας απουσιάζουν ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες,

ποιες είναι αυτές και πώς ερμηνεύεται ο αποκλεισμός τους;

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, «δεν μοιάζει με καμία άλλη αρχαία ελληνική δημοκρατία… προηγήθηκε απ’ όλες τις άλλες… υπήρξε η σταθερότερη όλων… η μακροβιότερη όλων… ενώ διακρίνεται για την ευρηματικότητά της… και τη ριζοσπαστικότητά της» (Μ.Β. Σακελλαρίου, ό.π., σελ. 579).

Η λειτουργία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας στηριζόταν στον πολίτη – άνδρα - ενώ κυρίαρχη διαφορά έπαιζαν οι κοινωνικές τάξεις, με αποκλεισμό των πληθυσμιακών ομάδων των γυναικών, των δούλων, και εν μέρει των μετοίκων.

«Στην Αθήνα μπορούμε να πούμε ότι ο ρόλος των γυναικών στη δημόσια ζωή περιοριζόταν ουσιαστικά στη θρησκεία», ενώ «δεν μπορούσαν να κατέχουν νόμιμα ιδιωτική περιουσία και, κατά συνέπεια, αποκλείονταν από την κοσμική δημόσια ζωή» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 49). Πολιτικό ρόλο αναλαμβάνουν μόνο στην κωμωδία του Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσες όπου «για να αποκτήσουν τον έλεγχο της Εκκλησίας – πηγαίνοντας στην Πνύκα ξημερώματα, προτού να φθάσουν οι άνδρες, και «καπελώνοντας» τη συνέλευση, διαλέγοντας προσεκτικά τις εισηγήτριες, καταστρώνοντας τακτικές σχετικά με το χειροκρότημα, τις διακοπές και την αντιμετώπιση των προσβολών» (R.K. Sinclair, ό.π., σελ. 165).

Η δουλεία αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό της κοινωνίας και «οι δούλοι θεωρούνταν ιδιοκτησία του αφέντη τους και δεν είχαν κανένα απολύτως δικαίωμα», ήταν συνήθως ξένοι αλλά και ένας ελεύθερος έλληνας μπορούσε να περιέλθει σε κατάσταση δουλείας, «μια κατάσταση που δεν είχε τίποτα το αξιοζήλευτο» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 41).

Οι μέτοικοι – ξένοι με μόνιμη διαμονή – «είχαν γενικά όλες τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα πολιτών, εκτός από το ότι δεν μπορούσαν να είναι ιδιοκτήτες γης ή να συμμετέχουν στην πολιτική* επίσης υποχρεώνονταν να πληρώνουν πρόσθετο φόρο» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 41).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Μετά τα ολιγαρχικά κινήματα του 411 και του 404, έγινε σαφές ότι δεν υπήρχαν προοπτικές για το ξερίζωμα της δημοκρατίας παρά μόνο με τη βοήθεια κάποιας εξωτερικής δύναμης* έτσι μολονότι η τάξη των διανοούμενων ήταν τώρα σχεδόν στο σύνολό της απογοητευμένη από τη δημοκρατία, η αντιδικία είχε χάσει κάτι από την οξύτητά της» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 286).

Ο κοινωνικός κόσμος των αρχαίων Ελλήνων χαρακτηρίζεται από την «ευχαρίστηση που ένοιωθαν να ωθούν τη σκέψη και τη δράση στα άκρα, κάποια έλλειψη ευαισθησίας και σκληρότητα, ανάμεικτη με εξυπνάδα και ευθυμία, μια ανάγκη να εκμεταλλεύονται στο έπακρο την προσωπική δύναμη, τον πλούτο και την ομορφιά τους και μια απροθυμία για συμβιβασμούς» με ιδανικό την αρετή όπου «σημαίνει ικανότητα για κάτι που ξεπερνά το συνηθισμένο» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 291).

«Οι Έλληνες όχι μόνο εφηύραν την πολιτική αλλά υπήρχαν επίσης πολύ εφευρετικοί στις πολιτικές δομές που δημιούργησαν καθώς και στις πολιτικές τους συνήθειες» (Α. Κακουζέλη, ό.π., σελ. 87).

Σήμερα οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές θα είναι περισσότερο έργο των κοινωνικών κινημάτων παρά των πολιτικών κομμάτων, και εδώ βλέπουμε μια απροσδόκητη ταύτιση με την λειτουργία της Αθήνας τότε, βλέπουμε αντίστοιχα να φύεται μια μορφή άμεσης δημοκρατίας μπροστά στη αναξιοπιστία και τη διαφθορά του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Θα διδαχθούμε απ’ τα λάθη του τότε; Οι open wave ανθρώπινες σχέσεις φιλοδοξούμε να οδηγήσουν στο φαινόμενο της ανέλιξης της δημοκρατίας και του εκδημοκρατισμού της, όπου οι διαφορές θα λύνονται με διάλογο, και όχι με τη βία και το νόμο της ζούγκλας.

Η παγκοσμιοποίηση δεν περιορίζεται σε μια γωνιά του πλανήτη, εξαπλώνεται σχεδόν παντού είναι αυτή που θα συμβάλει ουσιαστικά σ’ αυτή την κοινωνική ανέλιξη, είναι ένα αμιγώς επαναστατικό φαινόμενο, και ένα νέο ανθρώπινο ρεύμα, εξ’ ου και είναι αναγκαία η προσεκτική και όχι δημαγωγική ανάλυσή του, μια και οι δημαγωγοί οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα και στην απαξίωση των θεσμών.

Εκ θέσεως και χρόνου σήμερα βλέποντας τους «Έλληνες» (με την αθηναϊκή παιδεία κατά τον Ισοκράτη) αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό τους ήταν η ικανότητα «να στοχάζονται ελεύθερα και εποπτικά, παραμερίζοντας μύθους ή αυθεντίες» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 363).

Το σημαίνον δε δεν είναι οι απαντήσεις που δόθηκαν «όσο το γεγονός ότι διατυπώθηκαν οι ερωτήσεις αυτές, και ότι διατυπώθηκαν με αυτό τον τρόπο» ενώ «έχουν ακόμη τη δύναμη να μας ξαφνιάζουν και να οξύνουν τη θεώρησή μας για τον κόσμο στον οποίο ζούμε» (Α. Andrewes, ό.π., σελ. 379-390).

Αυτό που συμπεραίνουμε είναι ότι δεν αρκεί η απλή εφαρμογή των νόμων, και δεν σωφρονίζουν τα αποτελέσματα της εφαρμογής του πολίτες όταν …

Απαιτείται μια συνολική αληθή στάση από πλευράς πολιτείας και πολίτη βασισμένη σε αρχές δικαιοσύνης, αλήθειας, γνώσης, και εμπειριών εφαρμογής των μέχρι τώρα συστημάτων.

Εκείνες δε οι εποχές ήταν εποχές ηρώων σε αντίθεση με αυτά που υποστηρίζει ο Συκούτρης για το σήμερα… « βρεθήκαμε σε μιαν εποχή που μπορεί να έχει όλες τις αρετές, δεν έχει όμως ηρωικότητα . Και χωρίς ηρωικότητα τίποτα δεν μπορεί να κερδηθεί, και ιδίως το παρελθόν»

(Ι. Συκούτρης, ό.π., σελ. 166, 208c)

Πόσο λίγο βοηθούν τα σύμβολα στην αντίληψη, πως μπορεί ο κάθε καλοπροαίρετος να γίνει συνένοχος απ’ την ανάγκη να υπάρχει σ’ ένα πολιτικό χώρο* έχει κόστος η ελευθερία άλλωστε τα περισσότερα ‘ζώα’ είναι μαντρωμένα.

«Εάν δεν γίνουν οι φιλόσοφοι βασιλείς ή οι βασιλείς φιλόσοφοι δεν θα μπορέσουν να σταματήσουν τα δεινά στις πόλεις μας ή, φαντάζομαι αυτά του ανθρώπινου γένους» (Πλάτων, Πολιτεία Ε 473c-d), αντίθετα ο U. Wilamowitz λέει «κατά γενική ομολογία, η φιλοσοφία αποδείχτηκε κακός σύμβουλος σε πολιτικό επίπεδο» (U. Wilamowitz, ό.π., σελ. 608) και ο ομοεθνής του γερμανός Bismarck συμπλέει μαζί του με το «τρεις καθηγητές αρκούν για να διαλύσουν ένα κράτος».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ



Α. Andrewes, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987.

P. Leveque

P. Vidal-Naquet, Κλεισθένης ο Αθηναίος, μτφρ. Στ. Γεωργοπούλου, Ευρύαλος, Αθήνα 1989.

Claude Mosse, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ. Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996.

Eco Umberto, Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία, Αθήνα 1994.

R.K. Sinclair, Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. Ε. Ταμβάκη, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997.

U. Wilamowitz Πλάτων, μτφρ. Ξ. Αρμύρος, Κάκτος, Αθήνα 2005.

Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999.

Α. Κακουζέλη, «Οι αξίες των αρχαίων ελλήνων», στο Ι. Γιαννόπουλος κ.α., Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τόμος Β’, ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Ι. Συκούτρη, Πλάτωνος συμπόσιον, Κάκτος, Αθήνα 1986.


Αυτό που γίνεται και που αιώνια ζει

μ’ αγάπης αγκαλιά σας περιζώνει,

κι ό,τι πλανιέται σε αιωρούμενη μορφή

με σκέψεις που δε σβήνουνε στεριώνει.