ΑΡΓΥΡΗΣ ΗΛΙΑΣ
Πρόγραμμα Σπουδών: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Θεματική Ενότητα: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ακαδ. Έτος: 2007-2008
Όνομα Καθηγητή: ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΕΥΑΝΘΗΣ
Θέμα της Β΄ Εργασίας
για την ΕΛΠ 11
Ακαδημαϊκό έτος 2007-2008
Ποιος ήταν ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου; [αναπτύξτε το θέμα σε 2200 λέξεις]
Υποχρεωτική βιβλιογραφία
Χ. Γάσπαρης, Ν. Νικολούδης, Β. Πέννα, Ελληνική Ιστορία, τόμ. Β΄: Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999
Προαιρετική Βιβλιογραφία
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ΄, σ.246-251
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Η΄, σ.87-97, 125, 148-151
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Θ΄, σ.207-209
Μ. Angold, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1071 έως το 1204, Αθήνα: Παπαδήμας 1997
Hans Georg Beck, Η Βυζαντινή χιλιετία, Αθήνα: Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2000.
Hans Georg Beck, Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα: Βασιλόπουλος, 2004.
Σπύρος Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού (11ος – 15ος αι.). Αθήνα: ΜΙΕΤ 1996
Κ. Ι. Γιαννακόπουλος, Βυζάντιο και Δύση: η αλληλεπίδραση των αμφιθαλών πολιτισμών στο Μεσαίωνα και στην Ιταλική Αναγέννηση (330-1600), Αθήνα: Εστία, 1985.
Jonathan Harris, Το Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες, Αθήνα: Ωκεανίδα, 2004.
John Meyendorff, Βυζάντιο και Ρωσία: μελέτη των βυζαντινορωσικών σχέσεων κατά το δέκατο αιώνα, Αθήνα : Δόμος, 1988.
Marco Miotto, Η ισλαμική κατάκτηση της Συρίας: πως και γιατί το Βυζάντιο έχασε την Ανατολή του, Αθήνα: Αφοί Βλάσση, 2007.
Dmitri Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία. Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453, τ. Α΄ - Β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991.
Steven Runciman Βυζαντινή Θεοκρατία, Δόμος, 1991, c1982.
Steven Runciman, Βυζαντινός πολιτισμός, Αθήνα : Γαλαξίας, 1969. 1969.
Αλέξης Σαββίδης, To οικουμενικό βυζαντινό κράτος και το Ισλάμ, Αθήνα: Εστία 1990
Αλέξης Σαββίδης, Τούρκοι και το Βυζάντιο, Αθήνα : Δόμος, 1996
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 3
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛ. 4
Α. Βυζάντιο, θρησκεία, ιστορική περίοδος και ρόλος της θρησκείας στο Βυζάντιο
1. Βυζάντιο και ιστορική περίοδος ΣΕΛ. 4
2. Θρησκεία ΣΕΛ. 5
3. Ο ρόλος της θρησκείας στο Βυζάντιο ΣΕΛ. 6
Β. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου
1. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου σε σχέση με το βορά – Βαλκάνια ΣΕΛ. 7
2. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου σε σχέση με τα νοτιοανατολικά – Τούρκοι , Άραβες ΣΕΛ. 8
3. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου σε σχέση με τα δυτικά – Λατίνοι ΣΕΛ. 9
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 10
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η νέα Ρώμη, η Πόλις του Κωνσταντίνου, το Βυζάντιο, μια πόλη διακοσμημένη με αγάλματα της ελληνικής Αρχαιότητας «εγκαινιάζει την ιστορία ενός οικουμενικού κράτους σε πολιτικό και θρησκευτικό επίπεδο» Πέννα Β., ("Βυζαντινοί Θεσμοί" στην Ελληνική Ιστορία – Βυζάντιο και Ελληνισμός, τόμος Β, των Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 1999 σελ. 27).
Το Βυζάντιο ήταν ένα ενιαίο μη φεουδαρχικό κράτος που λειτουργούσε με την ρωμαϊκή νομοθεσία, την ελληνική γλώσσα σαν επίσημη γλώσσα του κράτους, τον Χριστιανισμό σαν επίσημη θρησκεία του, και εστίες αρχαίου ελληνικού πνεύματος και φιλοσοφίας. «Αυτό που διατηρήθηκε πραγματικά από τον αρχαίο κόσμο στο Βυζαντινό μεσαίωνα ήταν η συνείδηση της υπεροχής της ελληνικής παιδείας» Beck H. G. (Η βυζαντινή χιλιετία, μτφρ. Κούρτοβικ Δ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2005, σελ. 19).
Κυρίαρχο ρόλο στην ανάπτυξη του Βυζαντίου έπαιξε το εμπόριο όπου «παρά την έλλειψη πηγών, είναι φανερό ότι Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι, Ρώσοι, Χερσώνιοι, Κιρκάσιοι, Γεωργιανοί, Μουσουλμάνοι, και Ιταλοί έμποροι διέσχιζαν τους θαλάσσιους και χερσαίους εμπορικούς δρόμους» Βρυώνης Σ. (Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού 11ος – 15ος αιώνας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2000, σελ. 26)
Το πάντρεμα εξουσίας και χριστιανισμού ξεκινά με την πρώτη οικουμενική σύνοδο στη Νίκαια, όπου όχι μόνο διαμορφώθηκε το χριστιανικό δόγμα, αλλά ήταν «το πρώτο δείγμα καισαροπαπισμού» με τον αυτοκράτορα να είναι «…η κεφαλή της χριστιανικής επικράτειας» Runciman S. (Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ.Δετζωρτζή Δ., Ερμείας 1969, σελ. 30).
Στη συνέχεια της επιστημονικής μας έρευνας θα δούμε σε ποια περίοδο αναφερόμαστε, καθώς και το ρόλο της θρησκείας στο Βυζάντιο, και στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου.
Ειδικά για το ρόλο της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου θα χωρίσουμε τη μελέτη μας σε τρεις ζώνες σύμφωνα με τα σύνορα του βυζαντίου, προς βόρεια με τα βαλκάνια, προς νοτιοανατολικά με Τούρκους και Άραβες, και προς δυτικά με Λατίνους.
Από την αρχαιότητα οι θρησκείες, οι πολιτισμοί, τα πολιτικά συστήματα εξελίσσονται και είναι άδικο να σταθούμε απέναντί τους με ειρωνική διάθεση… όχι όμως να θυσιάσουμε και τη μνήμη μας για χάρη τους.
Πώς να μην ‘μιλήσουμε’ για τα τάγματα της σιωπής, για τους σταυροφόρους κλπ.;
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
Α Βυζάντιο, θρησκεία, ιστορική περίοδος και ρόλος της θρησκείας στο Βυζάντιο
1. Βυζάντιο και ιστορική περίοδος
2. Θρησκεία
3. Ο ρόλος της θρησκείας στο Βυζάντιο
1. Βυζάντιο και ιστορική περίοδος
«Η ιστορία του Βυζαντίου είναι πρώτα απ’ όλα η ιστορία της οικονομικής του πολιτικής και η ιστορία του εμπορίου του Μεσαίωνα», ενώ «υπήρχε ένας ομοιόμορφος δασμός10% για τις εξαγωγές και για τις εισαγωγές» Runciman S. (ό.π., σελ. 183,191).
«Ο πνευματικός πολιτισμός και η ιστορία των λαών και των κοινωνιών έχουν όχι μόνο μια εσωτερική αλλά και μια εξωτερική δυναμική και ότι η μελέτη του ενός χωρίς την εξέταση του άλλου φέρνει πενιχρά αποτελέσματα» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 1).
Το Βυζάντιο προβάλλει στην ιστορία σαν όψιμο στάδιο του ελληνισμού και των γειτονικών λαών και σαν κατάληξη παρακμής αλλά «χωρίς το παρακμιακό Βυζάντιο η ιταλική Αναγέννηση θα είχε σταματήσει στα μισά του δρόμου» Beck H. G. (ό.π., σελ. 18).
Η μεταφορά της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας το 324 γίνεται λόγω υλικών αγαθών μια και η Μ. Ασία ήταν η κύρια πηγή σε αγαθά και έμψυχο υλικό, και λόγω ποιοτικών αγαθών «όταν ιδρύθηκε η Κωνσταντινούπολη, ο Χριστιανισμός είχε είδη εξαπλωθεί αρκετά στην Ανατολή» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 20). Ξεκινά όμως έτσι και η σταδιακή απαξίωση του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας.
Υπήρξε μια αμοιβαία συνεκμετάλλευση των εξουσιών της πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας γι’ αυτό και «οι δύο κύριες δυνάμεις που διέπλασαν την ουσιαστική πολιτισμική ζωή των Ελλήνων στη βυζαντινή Ανατολή ασκήθηκαν από τη βυζαντινή διοίκηση και την Ορθόδοξη Εκκλησία» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 245), η εξελικτική συμβίωση όμως σταδιακά βρέθηκε να συρρικνώνεται, χάνοντας τις προσδοκώμενες αρετές και υπεραξίες.
Στο ξεκίνημα, αυτό που συνέβη ήταν το πάντρεμα από την «ελληνική αυτοσυνείδηση στην παιδεία και στον πολιτισμό συμβιβάστηκε με τη διείσδυση του ρωμαϊκού στοιχείου» Beck H. G. (ό.π., σελ. 32).
Εστιαζόμενο διαχρονικά προς την ανατολή, σαν πολυπληθής (6-8 εκ. ) και οικονομικά πιο σημαντική περιοχή, αρχίζει να διαγράφει τμήματα της Βορείου Αφρικής, της Αιγύπτου (ο σιτοβολώνας της), και της Ανατολικής Μεσογείου(Συρία, Παλαιστίνη, Μεσοποταμία κλπ), με μοιραία κατάληξη την κατάκτηση της Ιταλίας από γερμανικές φυλές, και των Βαλκανίων από τους Σλάβους. Περιορίστηκε δε στα νότια όρια της Βαλκανικής χερσονήσου στη Μικρά Ασία τα νησιά και τη νότια Ιταλία. Όταν σταδιακά έχασε τον έλεγχο περιοχών στη Μικρά Ασία «η αυτοκρατορία λίγο πια διέφερε από ένα ανίσχυρο πριγκιπάτο των Βαλκανίων που ανταγωνιζόταν Σέρβους και Βούλγαρους επί ίσοις όροις» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 14) καθώς και Ρώσους θα προσθέταμε εμείς.
Αποκρυσταλλώνεται σταδιακά ένα πάζλ για τον Βυζαντινό κόσμο με μια κοινωνία καθαρά εμπορική, πολιτισμική, δυναμική, δημιουργική, πολεμική, κοινωνικά ιεραρχημένη και γραφειοκρατικά συγκροτημένη με αξιωματούχους, υπαλλήλους και δομή κράτους με απρόσμενα χαρακτηριστικά όπως τους ευνούχους «όπου πολλές υψηλές θέσεις μόνο ευνούχοι μπορούσαν να τις πάρουν» Runciman S. (ό.π., σελ. 228).
Μια επιφανειακή ματιά στον Βυζαντινό κόσμο δημιουργεί πιο πολλά ερωτηματικά απ’ ότι απαντήσεις, δημιουργεί περιορισμένο ορίζοντα και αφήνει λάθος εντυπώσεις. Ακόμη και οι Βυζαντινοί νόμιζαν ότι εκπολίτισαν τους άραβες, «ο πολιτισμός της Μ. Ασίας, όμως, εξακολούθησε να αντικατοπτρίζει τα ανόμοια στοιχεία που είχαν φαινομενικά καταποντιστεί με τον ερχομό του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 60), νόμιζαν όμως, μια και εξακολουθούσε να υπερτερεί το ένστικτο και ο θρησκευτικός φανατισμός τους.
Η πτώση του Βυζαντίου και του πολιτισμού του το 15ο αιώνα έχει διάφορες εκδοχές, το να επικαλείται κανείς εθνική και στρατιωτική και θρησκευτική ανομοιογένεια για να εξηγήσει τις μεταβολές, δημιουργεί πιο πολλά προβλήματα απ’ όσα λύνει, γι’ αυτό πιο ικανοποιητική φαίνεται «η πολιτική και στρατιωτική αδυναμία…» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 61) στο εσωτερικό του ίδιου του συστήματος (με τον πόλεμο μεταξύ γραφειοκρατών και στρατιωτικών για την εξουσία), και στις εξωτερικές πολεμικές πιέσεις. Σε αντίθεση δε με την απώλεια της Μέσης Ανατολής απ’ τους Άραβες που ήταν σύντομη, η μακρόχρονη και σταδιακή επί 4 αιώνες κατάκτηση της Μ. Ασίας απ’ τους Τούρκους ήταν καταστροφική, ενώ απ’ την ήττα στο Μαντζικέρτ το 1071 άρχισε η αντίστροφη μέτρηση και η αυτοκρατορία δε γίνεται μόνο μικρότερη «…αλλά και φτωχότερη» Beck H. G. (ό.π., σελ. 402).
2. Θρησκεία
«Όταν ιδρύθηκε η Κωνσταντινούπολη, ο Χριστιανισμός είχε είδη εξαπλωθεί αρκετά στην Ανατολή» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 56). Η ύπαρξη μεγάλου μεγάλου αριθμού εβραϊκών κοινοτήτων, ο ιουδαϊσμός και η ειδωλολατρία στη φιλοσοφία, η ελληνική γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας, και η εξάπλωση του ελληνισμού – «ξεκίνησε πριν από τη γέννηση του Χριστιανισμού» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 53) – έδρασαν καταλυτικά στην εξάπλωση του Χριστιανισμού, όπου στόχευσε τον ελληνικό ή εξελληνισμένο πληθυσμό, και φυσικά πρώτα τον αστικό και μετά της υπαίθρου.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος εγγυήθηκε την ισοτιμία ανάμεσα σε όλες τις θρησκείες αλλά ως φορέας της ανώτατης επίγειας εξουσίας, επέβαλε να είναι, ο εκλεκτός της αποκάλυψης του Θεού ως αντιπρόσωπός του στη γη, μια αποκάλυψη που ταυτίστηκε με το Θεό των χριστιανών. «…προς το τέλος της ζωής του συνειδητοποίησε, όπως φαίνεται, ότι οι τόκοι που έπρεπε να πληρώσει ως πολιτικός για την πίστωση που του έδινε η Εκκλησία ήταν υπέρογκοι», η σταδιακή ενδυνάμωση δε της Εκκλησίας όπως προκύπτει απ’ το γιό του με τη διαπίστωση για «…χαώδεις δεκαετίες, στις οποίες είναι σχεδόν αδύνατο να διακρίνουμε μια σαφή πολιτική ή θρησκευτική γραμμή» Beck H. G. (ό.π., σελ. 135), οδηγεί στην υπεροψία και τον αυταρχισμό της μοναρχίας όπου «η Εκκλησία, που πριν από τον Κωνσταντίνο ζητούσε ανεξιθρησκία, δεν ήθελε ούτε να ακούσει αυτή τη λέξη τώρα που είχε έρθει στην εξουσία» Beck H. G. (ό.π., σελ. 136). Η τάση αυτή φθάνει στα άκρα της το 380 όπου ο Θεοδόσιος Α΄ κηρύσσει την Ορθοδοξία υποχρεωτική για όλη την αυτοκρατορία, όπου «παρά το σχίσμα στη Δύση και τις αιρέσεις στην Ανατολή, η χριστιανική εκκλησία έγινε γρήγορα η πιο ισχυρή οργάνωση της Αυτοκρατορίας» Runciman S. (ό.π., σελ. 22).
«Κατά παράδοξο τρόπο η Ανατολή υπήρξε η βάση της δύναμης της Ορθόδοξης Εκκλησίας από τον 7ο μέχρι τον 11ο αιώνα και ταυτόχρονα η εστία περισσότερο ή λιγότερο σημαντικών αιρέσεων» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 50). Ο Χριστιανισμός αντιμετώπισε εύκολα την διείσδυση στην Ανατολή, όχι όμως και το πλήθος των αιρέσεων που κατά καιρούς οι αυτοκράτορες προσπαθούσαν με την εξουσία να καταπνίξουν, με το πρόβλημα να επιδεινώνεται τον 11ο αιώνα με τη μετακίνηση Αρμενίων και Σύρων προς την ανατολή.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε «πόσο ασήμαντη ήταν για τους Βυζαντινούς η ζωή…» Runciman S. (ό.π., σελ. 121) εκείνα τα χρόνια, ενώ ο χριστιανισμός τους δίνει τη βασιλεία των ουρανών, και με τον ορισμό του αληθινού φιλοσόφου της χριστιανοσύνης ως «ο μάρτυρας, που προάσπισε το χριστιανικό ιδεώδες με το ίδιο του το αίμα» Beck H. G. (ό.π., σελ. 227), δίνοντάς τους την επιλογή μπρός χριστιανισμός και πίσω ο παράδεισος (σε περίπτωση θανάτου). Στη πορεία αυτή «…πιστοί από όλες τις κοινωνικές τάξεις προσέφεραν ακριβά δώρα στους αγίους, σε ανταπόδοση για τις υπηρεσίες τους» ενώ «οι μεσαίες τάξεις ήταν εξίσου πιστές στους αγίους» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 39), ενώ η κοινωνία θεωρούσε ότι «ο μοναχισμός ήταν να λειτουργεί σαν ένας πνευματικός φάρος, που έδειχνε στον κοσμικό Βυζαντινό έναν υποτίθεται ιδανικό τρόπο ζωής» , στο δε «πέρασμα των αιώνων η μοναστηριακή περιουσία στο Βυζάντιο γινόταν όλο και μεγαλύτερη» Beck H. G. (ό.π., σελ. 298, 314).
Κάποιοι την αποκαλούν αέναη, κάποιοι ‘άγγελοι επί γης’ την εκπροσωπούν, κάποιοι ‘ηλίθιοι’ θυσιάστηκαν για να πουλήσουν το προϊόν της, οι νέοι την αποκαλούν ο Σπίλμπεργκ του θεού.
Υπάρχει όμως ένας «σκοτεινός αιώνας» 2000 ετών που η μια πλευρά - και κυρίαρχη – του χριστιανισμού χαρακτηρίζεται από αυταρχισμό, θρησκοληψία, και θρησκευτικούς πολέμους, με τη θρησκεία να είναι η βαρβαρότητα απέναντι στην ποίηση, η πονηριά απέναντι στην αθωότητα της φύσης, και ο εχθρός της γνώσης. Παρ’ όλη την αρνητική κριτική μας δεν μπορούμε να παραβλέψουμε και τις θετικές επιρροές της μια και αποτελεί τον πρώτο εκφραστή της παγκοσμιοποίησης, ένα δεσμό πολιτισμού ανάμεσα σε ανθρώπους, που προκαλεί χαρά συζητήσεις συντροφικότητα. Η χριστιανική θρησκεία χαρακτηρίζεται απ’ το «άγγιγμα του Μίδα» μια και έχει συμβάλει στη δημιουργία εκλεκτών έργων που ανταγωνίζονται, και δημιουργούν πολιτισμό.
Γίνεται όμως να του κρατούν κακία του Χριστού οι συμπατριώτες του οι Εβραίοι; Μάλλον θα αποκάλυψε πολύτιμα κρατικά μυστικά…, εξ’ άλλου ουδείς προφήτης στον τόπο του, μα η εκκλησία έχει ξεκαθαρίσει τη θέση της από νωρίς ‘οι εβραίοι είναι ένας σπουδαίος λαός αλλά δεν είναι ο μόνος’. Αν και η προσπάθεια ερμηνείας στερεί κάτι από τη μαγεία της, και ίσως εκεί κρύβεται και το μυστικό της, στο … μυστικισμό της.
Χαρακτηρίζεται από μοναδικές ικανότητες, ξεχωριστό ταλέντο, να δημιουργεί πιστούς ακόμη και με μέτριους εκπροσώπους και το θαύμα είναι ότι οι πιστοί της δεν είναι ηλίθιοι.
3. Ο ρόλος της θρησκείας στο Βυζάντιο
«Ενώ η εξάπλωση του εξελληνισμένου τύπου αστικού κέντρου εξελλήνισε τις πόλεις της Μ. Ασίας, η Εκκλησία είναι αυτή που ολοκλήρωσε τη διαδικασία του εξελληνισμού των επαρχιών και έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στην εξαφάνιση των γλωσσών της Ανατολής» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 57). Με το καλημέρα ο ρόλος της ξεκινά στην καρδιά της σκέψης των ανθρώπων, μια και είμαστε ότι σκεφτόμαστε και σκεφτόμαστε στη γλώσσα που μιλάμε.
«Η Εκκλησία είχε διαμορφώσει τη διοικητική της δομή σύμφωνα με τα δεδομένα της πολιτικής διοίκησης του 4ου και του 5ου αιώνα» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 20), ενώ δεν ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε σε εποχή με «…θεσμοποιημένη δωροληψία» Beck H. G. (ό.π., σελ. 345), υπάρχει δόλος εκ των ων ουκ άνευ. Με το θέσπισμα δε της συνόδου του 451 και τον Ιουστινιανό 100 έτη αργότερα κάθε πόλη έπρεπε να έχει το δικό της επίσκοπο.
Οι επίσκοποι διατήρησαν τη δύναμη και την εξουσία τους στη διοίκηση των επαρχιών μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και μερικές και αργότερα. Η έννοια της πόλης συνδέθηκε με την παρουσία κάποιου επισκόπου και «η οργάνωση της Εκκλησίας στην επαρχία διαμορφώθηκε σε παλαιότερους αιώνες με βάση την αυτοκρατορική διοικητική οργάνωση» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 34)
«Η θρησκεία πραγματικά επηρέαζε και διαμόρφωνε όλες τις πλευρές της μεσαιωνικής κοινωνίας» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 437), είχε ρόλο κοινωνικού, οικονομικού, και θρησκευτικού θεσμού. Οι ηγούμενοι και οι αρχιμανδρίτες των μοναστηριών «ήταν συχνά άνθρωποι με μεγάλη πολιτική επιρροή» Runciman S. (ό.π., σελ. 125).
«Τον 6ο αιώνα οι επίσκοποι έπαιρναν ήδη μέρος στις εκλογές τοπικών δημοτικών αξιωματούχων, έπαιζαν σημαντικό ρόλο στα οικονομικά της πόλης, και ήταν συχνά οι αποδέκτες αυτοκρατορικών δώρων στην πόλη». «Οι επίσκοποι όχι μόνο έπαιρναν μέρος σε καθαρά κυβερνητικές υποθέσεις, αλλά είχαν, φαίνεται, αναλάβει και την παροχή πολλών υπηρεσιών τις οποίες σήμερα γενικά – αν και όχι αποκλειστικά – συνδέουμε με το κράτος: παιδεία, φροντίδα ασθενών, ηλικιωμένων, ορφανών, και άλλων αναξιοπαθούντων» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 20). Στον αιώνα αυτό το 533 χτίζεται η Αγία Σοφία απ’ τον Ιουστινιανό η «εκκλησία της Σοφίας του Θεού» Runciman S. (ό.π., σελ. 41), που έδινε την απαραίτητη αίγλη δύναμη στο ρόλο της θρησκείας στην Ανατολή .
Το 1054 «ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος – «φορούσε τα ερυθρά υποδήματα και ισχυριζόταν ότι ανεβάζει και κατεβάζει αυτοκράτορες» Runciman S. (ό.π., σελ. 127) - φερόταν σαν πάπας της Ανατολής…» Runciman S. (ό.π., σελ. 57) με αποτέλεσμα το σχίσμα ανατολικής εκκλησίας με Ρώμη. Οι σχέσεις της ορθόδοξης εκκλησίας του Βυζαντίου με τη Ρώμη, σε όλη την ιστορία της είχε προβλήματα, αιρέσεις, και σχίσματα.
«Την αυτονομία που η Ρώμη της αρνιόταν, η Κωνσταντινούπολη την παραχωρούσε στις εθνικές εκκλησίες της δικής της περιοχής» ενθαρρύνοντας «τις ξένες εκκλησίες που ο δικός της ιεραποστολικός ζήλος δημιουργούσε, τις διάφορες καυκασιανές και σλαβικές εκκλησίες, να διατηρούν τη γλώσσα τους και , όταν έρχόταν η στιγμή, να διοικούνται μοναχές τους» Runciman S. (ό.π., σελ. 143). Αυτό ήταν το Βυζαντινό ιδεώδες «μια σειρά από αυτοκέφαλες εκκλησίες κρατών, που θα τις ένωνε μια επικοινωνία μεταξύ τους και η πίστη στις Οικουμενικές Συνόδους» Runciman S. (ό.π., σελ. 144), αυτός ήταν και ο ουσιαστικός ιστορικός ρόλος της θρησκείας που το Βυζάντιο προωθούσε διακαώς και στήριζε οικονομικώς, η οικονομία δε ήταν και η αχίλλειος πτέρνα στην πορεία της.
«Είναι αμφίβολο αν το Βυζάντιο θα είχε επιβιώσει ως συγκεντρωτικό κράτος χωρίς εγχρήματη οικονομία και πόλεις, και είναι ακόμη πιο αμφίβολο αν η ελληνική γλώσσα και Χριστιανισμός του Βυζαντίου θα εξαπλώνονταν και θα διείσδυαν στην Ανατολή σε τέτοιο βαθμό» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 18).
Από τον 13ο αιώνα λόγω οικονομικής ένδειας της εκκλησίας «πολλοί ιεράρχες είχαν εγκαταλείψει τις Εκκλησίες τους και παρακάθονταν στη Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 268), ενώ δεν άργησαν τα παρατράγουδα με Πατριάρχη να χειροτονεί μητροπολίτη και επίσκοπο «…όποιον τον δωροδοκούσε περισσότερο» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 294).
Το 14ο αιώνα γίνεται πλέον φανερή η συρρίκνωση των μητροπόλεων, με τις παραχωρήσεις μητροπόλεων σε άλλες ενώ ταυτόχρονα έχουμε μείωση των πιστών, και μείωση της επιρροής της Εκκλησίας στην πολιτική εξουσία. Αυτό επιβεβαιώνεται με τη συνοδική απόφαση του 1318-1319 που μιλά για κατάρρευση και εξαφάνιση ελληνοχριστιανικών κοινοτήτων. Το 15ο αιώνα σε επισκοπικό κατάλογο αναφέρεται «τι φρικτή παρακμή…» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 263), σε σχέση με την εξαφάνιση των μητροπόλεων, των επισκοπών, των αρχιεπισκοπών, κλπ. και την πλήρη κατάρρευση του ελληνισμού.
Ταυτόχρονα με την συρρίκνωση του Χριστιανισμού και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έχουμε την ανατολή του μουσουλμανισμού και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Β Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου
1. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου σε σχέση με το βορά – Βαλκάνια
«Η ανατολική Ευρώπη όλο της σχεδόν τον πολιτισμό τον χρωστούσε στους ιεραπόστολους και τους αξιωματούχους της Κωνσταντινούπολης» Runciman S. (ό.π., σελ. 312)
Το χάος στο βορά ξεκινά «με την εισβολή και εγκατάσταση, στα νότια του Δούναβη, μιας πολεμόχαρης φυλής, ουννικής καταγωγής, που είναι γνωστοί με το όνομα Βούλγαροι» Runciman S. (ό.π., σελ. 48). Οι προσπάθειες του εκχριστιανισμού τους πέτυχαν όταν «το 865 ο χάνης Βόγγορις, εγγονός του Ομουρτάγ, αποφάσισε και από άμεσες διπλωματικές ανάγκες και εξαιτίας μιας πολιτικής που έβλεπε μακριά, να ασπαστεί το χριστιανισμό» Runciman S. (ό.π., σελ. 314).
Ο Λέων ΣΤ΄ ήταν τόσο ευσεβής που «δε μπορούσε να πολεμήσει ο ίδιος τους Βούλγαρους, επειδή ήταν κι’ αυτοί χριστιανοί, δεν εδίστασε να πληρώσει τους αλλόθρησκους Ούγγρους για να τους επιτεθούν από τα νώτα» Runciman S. (ό.π., σελ. 178). Την νίκη όμως πέτυχε ο Βασίλειος ο Β΄ ο Βουλγαροκτόνος που άφησε την οργάνωση της εκκλησίας και τη γλώσσα της σαν πυρήνα για ένα νέο ανεξάρτητο βασίλειο.
Οι Σέρβοι που σιγά σιγά δημιουργούσαν ένα ισχυρό κράτος δίπλα τους ήταν ο επόμενος στόχος με τον Κύριλλο και τον αδελφό του Μεθόδιος να ιδρύσουν εκκλησία στη Μοραβία όπου «η Βίβλος μεταφράστηκε στη γλώσσα του τόπου, στην οποία γινόταν και η λειτουργία» Runciman S. (ό.π., σελ. 315) αν και το κέρδος ήταν ελάχιστο με μόνο το Μαυροβούνιο να μένει πιστό στη διδασκαλία τους.
Το 1371 στην αποφασιστική μάχη του Μαρίτσα – δηλαδή του Έβρου – όπου ο αυτοκρατορικός σερβικός στρατός κατατροπώθηκε απ’ τους Οθωμανούς ο σέρβος πρίγκιπας Λαζάρ απέφυγε να πάρει μέρος* ενώ αργότερα με ίντριγκες και βυζαντινισμούς ανακηρύχθηκε βασιλιάς των Σέρβων και της Βοσνίας παρά την μη τιμητική απουσία του.
Το 1389 ήταν επικεφαλής του χριστιανικού συνασπισμού που προσπαθούσε να αναχαιτίσει την εισβολή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με το Μουράτ Α’ στο κοσυφοπέδιο. Ο συνασπισμός ηττήθηκε – αν και οι Οθωμανοί σταμάτησαν την προέλασή τους – ενώ παρ’ ότι Λαζάρ και Μουρούτ σκοτώθηκαν στη μάχη, ο Λαζάρ κηρύχθηκε Άγιος των Σέρβων.
Η τραγική ειρωνεία δε της ιστορίας είναι ότι με το πλευρό των Οθωμανών υπήρχαν μισθοφόροι Βούλγαροι, και Σέρβοι, ενώ με τους Σέρβους υπήρχαν Βούργαροι, Ρουμάνοι, Τσέχοι, Ούγγροι, και Αλβανοί.
Η εκκλησία λοιπόν του κάθε τόπου με την αυτονομία στην οργάνωση που τους έδινε το πατριαρχείο μπορούσαν να κάνουν αγίους ακόμη και διαβόλους, και δίνεται έτσι άλλο άνα κομμάτι της δύναμης που ασκούσε η εκκλησία μέσα σ’ ένα κράτος διαχρονικά. Εγώ τουλάχιστον δεν γνωρίζω αποκαθηλωμένους αγίους, έτσι και έγινες τέλειωσε.
«Οι Ρώσοι και οι Βούλγαροι, ήταν λαός σλαβικός που είχε οργανωθεί από μια ξένη αριστοκρατία» Runciman S. (ό.π., σελ. 318).
Ο Βασίλειος Β΄ το 989 συμφώνησε να δώσει την αδελφή του Άννα στο Βλαδίμηρο το Μέγα της Ρωσίας «… για να εξασφαλίσει επείγουσες διπλωματικές ανάγκες – να εκχριστιανίσει του Ρώσσους, να τους κάμει συμμάχους και να σώσει τη Χερσώνα» Runciman S. (ό.π., σελ. 180), σπάζοντας το αξίωμα των τριών όχι του Βυζαντίου (στέμμα, υγρό πύρ, πορφυρογέννητη πριγκίπισσα). Ο γάμος βέβαια «συνοδεύτηκε από ομαδική βάπτιση των Ρως και προσχώρησή τους στο χριστιανισμό» Νικολούδης Ν., (ό.π., σελ 125).
Οι Βυζαντινοί έδωσαν στους Ρώσους τη λειτουργία με τη μετάφραση του ευαγγελίου στα ρωσικά, το αλφάβητο του Κύριλλου, και Έλληνες επισκόπους του Οικουμενικού πατριαρχείου για την οργάνωση των επισκοπών στις ρωσικές επαρχίες. Η μεγαλύτερη αξία δε αυτών των γεγονότων ήταν η συμπεριφορά της Ρωσίας μετά την άλωση, όπου παρείχε καταφύγιο σε Έλληνες και «αποτέλεσε τη μεγαλύτερη ελπίδα του ελληνισμού για την απελευθέρωσή του» Νικολούδης Ν., (ό.π., σελ 126).
Η Αρμενία όπου η επίδρασή της «στο Βυζάντιο ήταν μεγαλύτερη απ’ ότι η βυζαντινή στην Αρμενία» Runciman S. (ό.π., σελ. 322) παρ΄όλη την περηφάνια της για την παλαιότητα του χριστιανισμού της δεν άντεξε, και έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Κατάφερε δε να επανιδρυθεί μ’ ένα καινούργιο βασίλειο στην Κιλικία.
Ο χριστιανισμός εν γένει «με το πανανθρώπινο μήνυμά του, προάσπιζε την ιδέα της
οικουμενικότητας», ανοίγοντας το πεδίο της στρατιωτικής υλοποίησης και της εν δυνάμει μεγαλύτερης προσέγγισης των λαών, ως αποστολή σε κάθε νέο αυτοκράτορα, λόγω του ρόλου της θέσης, ως δούλος Χριστού, έχοντας «την πρωτοκαθεδρία στη χριστιανική Εκκλησία» Πέννα Β., (ό.π., σελ 62,65).
2. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου σε σχέση με τα νοτιοανατολικά – Τούρκοι , Άραβες
«Οι σχέσεις του Βυζαντίου και του Ισλάμ ήταν πολύ καλύτερες από τις σχέσεις του Βυζαντίου και της Ρώμης» Runciman S. (ό.π., σελ. 147).
Ο ρόλος που έπαιξε το Βυζάντιο στη δημιουργία του πολιτισμού του Ισλάμ ήταν τεράστιος, η εκκλησία όμως δεν μπορούσε να κάνει και πολλά πράγματα, και αυτό γιατί οι Άραβες στήριξαν τη δημιουργία του κράτους, πάνω σε μια καλά οργανωμένη θρησκευτική κοινότητα και μόνο. Δεν υπήρχε πλουραλισμός θέσεων ιδεών και πολιτισμού, το αντίθετο μάλιστα ο φανατισμός ήταν ηγέτης.
Η μεγάλη μάχη σε διάρκεια και κόστος, όπου στο τέλος ήρθε και η πτώση του Βυζαντίου ήταν με τις διάφορες φυλές των Αράβων και των μουσουλμάνων. Το Βυζάντιο προσπάθησε να τους προσηλυτίσει στο Χριστιανισμό με διάφορα ανταλλάγματα – «όποιος Σαρακηνός αιχμάλωτος δεχόταν τον Χριστιανισμό έπαιρνε τρία νομίσματα όταν βαφτιζόταν, έξι νομίσματα υπέρ ζευγαρίου και πενήντα τέσσερις μόδιους σιτηρά …» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 58) - , και κατά διαστήματα κέρδισε αρκετές μάχες, όχι όμως τον πόλεμο. Έδιναν ακόμη σε κάθε χριστιανικό σπίτι που δεχόταν, ένα προσηλυτισμένο μουσουλμάνο για γάμο, μεγάλες τριετείς φοροαπαλλαγές.
Τι άλλο να κάνει η εκκλησία, η οποία βρισκόταν εκ θέσεως σε άλλο επίπεδο; Ίσως θα έπρεπε να κατέβει στο επίπεδο του αντιπάλου για να μπορεί να παίζει με τους ίδιους όρους.
Έτσι όμως θα έχανε και την όποια καλή μαρτυρία της είχε μείνει, μια και δεν ήταν λίγες οι φορές που αμάρτησε για την ψυχή της.
Οι λόγοι που ο χριστιανισμός ηττήθηκε κατά κράτος ήταν δύο το τζιχάντ και η οικονομία. Το τζιχάντ είναι η «ηθική κάλυψη στις πολεμικές διαθέσεις των Βεδουίνων» για την «με κάθε τρόπο επιβολή του Ισλάμ στους ‘απίστους’, ακόμη και με ‘ιερό πόλεμο’» Πέννα Β., (ό.π., σελ. 99, 100), αρχές οι οποίες εμπλούτισαν τον μωαμεθανισμό δίνοντάς του συγκριτικό πλεονέκτημα. Σε σχέση με την οικονομία βλέπουμε τη δυσφορία «του ελληνικού στοιχείου προς τις βυζαντινές αρχές εξαιτίας της βαριάς φορολογίας που επέβαλαν» Νικολούδης Ν., (ό.π., σελ. 111), κάτι που ευνόησε την επικράτηση των Οθωμανών.
3. Ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των εξωτερικών σχέσεων του Βυζαντίου σε σχέση με τα δυτικά - Λατίνοι
Οι πρώτες απώλειες – με το χάσιμο της Ισπανίας – επί Τιβέριου τον 6ο αιώνα δεν λύπησε πολύ τους Βυζαντινούς μια και είχαν χάσει την αίσθηση της όρασης προς τα δυτικά και αλληθώριζαν προς την Ανατολή (όπου και κει τα πλήγματα ήταν μεγάλα από Πέρσες και Αβάρους).
Οι αυτοκράτορες δε νοιάζονταν τόσο για τα δυτικά ενώ η ανομοιογένεια «η έπαρση των Λατίνων και το πείσμα των Ελλήνων» δεν τους άφηναν να συμφωνήσουν ούτε για το σχίσμα των εκκλησιών, χαρακτηριστικά δε «ο Μανουήλ Β’ καλλιεργούσε με πολλή προθυμία τις σχετικές ελπίδες σαν ένα δέλεαρ για τη Δύση, και συμβούλευε και το γιό του να υπόσχεται διαπραγματεύσεις αλλά να τις αναβάλλει επ’ άπειρον» Runciman S. (ό.π., σελ. 142). Στη τελευταία δε λειτουργία της Αγίας Σοφίας «ο μέγας δούξ Λουκάς Νοταράς δεν ήταν ωστόσο μόνος όταν εδήλωνε ότι το φακιόλιον των Τούρκων ήταν προτιμότερο από την καλύπτρα των Λατίνων», γιατί «ο σουλτάνος άφησε στους Έλληνες την εκκλησία τους αυτόνομη, για να διατηρεί το πνεύμα τους ζωντανό στους αιώνες του πολιτικού σκότους, ενώ η Ρώμη αυτό το πνεύμα θα τους το στερούσε» Runciman S. (ό.π., σελ. 142)
Και εδώ όμως η δραστηριότητα της εκκλησίας επεκτεινόταν και σε διπλωματικό επίπεδο όπως «στα μέσα του 10ου αιώνα ο Βλάττος, ο αρχιεπίσκοπος του Οτράντο, και όχι ο στρατηγός, ταξίδεψε στη Μεχεδία της Τύνιδος για να εξαγοράσει χριστιανούς αιχμαλώτους» Runciman S. (ό.π., σελ. 175).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
«Ο Helmut Ritter σ’ ένα εστιατόριο της πόλης το 1959 … μου είπε … ήταν αδύνατο να γράψει κανείς την ιστορία του μεγάλου αυτού πολιτισμικού σχηματισμού» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 9). Καταλαβαίνουμε έτσι τη δυσκολία να αξιολογήσει κανείς και να επιλέξει στοιχεία αυτού όταν πολλά απ’ αυτά έχουν χαθεί και η επιλεκτική αναφορά τους μπορεί να οδηγήσει σε δύσκολα μονοπάτια. Ιδιαίτερα δε στο θέμα μας που το Βυζάντιο σε σχέση με την θρησκεία πολλές φορές ήταν δύσκολο να ξεχωρίσεις το ποιος πραγματικά βρίσκεται πίσω από κάτι (η θρησκεία ή το κράτος του Βυζαντίου). Η εκκλησία δε, φαίνεται να πρωταγωνιστεί σε πνευματικό, και σε ηγετικό επίπεδο, οργάνωσης και διοίκησης της δομής που υπηρετεί, σε αγαστή συνεργασία με την αυτοκρατορία και τα ιδανικά της.
Η εκκλησία λοιπόν ξεκινά να υπηρετεί τις ευγενείς φιλοδοξίες επέκτασης και διατήρησης μιας αυτοκρατορίας. Το έργο αυτό όσο και να ξεκινά με καλές προθέσεις είναι σίγουρο ότι θα σε εκθέσει, μια και παύεις σαν οντότητα και θεσμός να ελέγχεις τα επόμενα βήματα.
«Όποιος επικαλείται υψηλά ιδανικά και αντλεί το γόητρό του από αυτή του την ταύτιση με υπερβατικές πνευματικές αξίες, έχει υποχρεώσεις απέναντι στην Ιστορία» Beck H. G. (ό.π., σελ. 315). Οι υποχρεώσεις αυτές δεν αποτελούσαν μέλημα των τότε ιθυνόντων.
Συντελεστές στα αποτελέσματα του εκχριστιανισμού και πολιτισμού των βαρβάρων ήταν και άλλοι παράγοντες που δεν οφείλονταν άμεσα ή έμμεσα στην θρησκεία, δεν θα μπορούσε άλλωστε να γίνει διαφορετικά σ’ ένα τέτοιο γιγάντιο και δαιδαλώδες έργο.
«Πραγματικά κανένα από τα πνευματικά τέκνα του Βυζαντίου δεν αφέθηκε να φτάσει ειρηνικά στην ωριμότητα», η Βουλγαρία κατακτήθηκε από τους Τούρκους και στη Σερβία μετά τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου, «της επιβλήθηκε μια υποτέλεια που πολύ γρήγορα έγινε σκλαβιά» Runciman S. (ό.π., σελ. 319, 320). Στις άλλες γειτονικές χώρες Ουγγαρία και Κροατία οι αρχικές επιτυχίες χάθηκαν, απ’ τις ‘επιτυχίες’ της Δύσης και της Ρώμης.
Ούτε βέβαια στη Ρωσία δόθηκε ο απαραίτητος χρόνος με τους Μογγόλους τον 13ο αιώνα να αλλάζουν τον προσανατολισμό της και να τη διοικούν με αμείλικτο και απρόσωπο δεσποτισμό.
Με την ανοχή ότι «η ιστορική διάσταση δεν είναι πάντα τόσο φανερή» Beck H. G. (ό.π., σελ. 395), οι λόγιοι της Δύσης τον 14ο αιώνα «άρχισαν να αντιλαμβάνονται τι θησαυροί γνώσεων υπήρχαν αποταμιευμένοι στην Κωνσταντινούπολη» και «η Δύση αναγνώρισε επιτέλους το έργο των Βυζαντινών για τη διαφύλαξη της αρχαιότητας, που το 1204 το είχε σχεδόν καταστρέψει» Runciman S. (ό.π., σελ. 336). Αυτό – το 1204 - και αν ήταν θεϊκή έκπληξη, αν και πλησιάζει προς αρχαία τραγωδία με τη μάνα να θυσιάζει τη κόρη, την κόρη που για 11αιώνες ήταν το κέντρο φωτός και είχε βγάλει χώρες ολόκληρες από τη βαρβαρότητα, οδηγώντας τες στην εκλέπτυνση των ηθών και στον πολιτισμό.
«Τελικά φιλοσόφησε ο Έλληνας ο κόσμος μεταβάλλεται συνεχώς και η ροή μιας τέτοιας αλλαγής παρέσυρε και τους Έλληνες» Βρυώνης Σ. (ό.π., σελ. 360) Με τους σπόρους που άφησαν πίσω του άνδρες όπως «ο Χρυσολωράς και ο Γεμιστός Πλήθων για την προώθηση της μελέτης των ελληνικών, και του πλατωνισμού στη Δύση, όλη η Αναγέννηση είναι χρεώστης του Βυζαντίου» Runciman S. (ό.π., σελ. 331).
«Oι αρχαίοι θα θεωρούσαν, αναμφίβολα, πρέπον να επανεκτιμήσουμε τον χριστιανισμό τούτη τη στιγμή του χρόνου» Freke T. , Gandy P. (Τα μυστήρια του Ιησού, μτφρ. Σιδέρη Ν., Ενάλιος 2001, σελ. 357).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Beck H. G., Η βυζαντινή χιλιετία, μτφρ. Κούρτοβικ Δ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2005.
Βρυώνης Σ. Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού 11ος – 15ος αιώνας, μτφρ. Κάτια Γαλαταριώτου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2000.
Eco Umberto, Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία, Αθήνα 1994.
Freke T. , Gandy P. Τα μυστήρια του Ιησού, μτφρ. Σιδέρη Ν., Ενάλιος 2001.
Πέννα Β., Νικολούδης Ν. "Βυζαντινοί Θεσμοί" στο Ελληνική Ιστορία – Βυζάντιο και
Ελληνισμός, τόμος Β, των Β. Πέννα, Ν. Νικολούδης, Χ. Γάσπαρης, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 1999.
Runciman S. , Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ.Δετζωρτζή Δ., Ερμείας 1969.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου