ΑΡΓΥΡΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Πρόγραμμα Σπουδών: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Θεματική Ενότητα: ΕΛΠ 21
Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία
Ακαδημαϊκό Έτος: 2009-2010
Όνομα Καθηγήτριας: ΑΘΗΝΑ ΜΠΑΖΟΥ
Θέμα 2ης γραπτής εργασίας
Καταληκτική ημερομηνία παράδοσης: 10/1/2010
Αφού μελετήσετε τα παρακάτω κείμενα: Θουκ. 3.36-40, 4.27-28 (μτφρ. Ελ. Λαμπρίδη) και Αριστοφ., Ιππείς 40-79, 973-996 και 1011-1034 (μτφρ. Θρ. Σταύρου), να σχολιάσετε: α) τη σχέση των Αθηναίων δημαγωγών με το δημοκρατικό πλήθος κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και β) τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τους συγγραφείς οι πολιτικοί ηγέτες της Αθήνας.
Σημ.: Για την ανάλυση των κειμένων αυτών προϋποτίθεται: α) η εποπτεία της συγκεκριμένης ιστορικής και πολιτικής συγκυρίας (βλ. διδακτικό υλικό ΕΛΠ11 Mossé, Schnapp- Gourbeillon), β) η βασική γνώση της υπόθεσης των Ιππέων (βλ. εγχειρίδιο ΕΛΠ21 και Lesky) και γ) η κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων του λογοτεχνικού είδους το οποίο υπηρετεί κάθε συγγραφέας (βλ. εγχειρίδιο ΕΛΠ21). Η απάντησή σας να μην ξεπερνά τις 6 δακτυλογραφημένες σελίδες (γραμματοσειρά Times New Roman, μέγεθος γραμμάτων 12, διάστιχο 1 ½).
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η.Σ. Σπυρόπουλος, Αριστοφάνους Ιππείς. Εισαγωγή -Αρχαίο Κείμενο –Μετάφραση –Ερμηνευτικά Σχόλια, Θεσ/νίκη: εκδ. Ζήτρος, 2005.
K.J. Dover, Η Κωμωδία του Αριστοφάνη (μτφρ. Φ.Κακριδής), Αθήνα : ΜΙΕΤ, 1972, 132-146.
B. Zimmermann, Η Αρχαία Ελληνική Κωμωδία (μτφρ. Η. Τσιριγκάκης), Αθήνα: Παπαδήμας, 2002, 112-128.
A. Τσακμάκης, «Ηγέτες, Πλήθη και η Δύναμη της Δημόσιας Εικόνας. Η Πολιτική Επικοινωνία στον Θουκυδίδη», ελληνική μετάφραση του κεφαλαίου: «Leaders, Crowds, and the Power Image: Political Communication in Thucydides» στο: A. Rengakos, A. Tsakmakis, (edd.), Brill’s Companion to Thucydides. Leiden: Brill, 2006, 161-187.
J. H. Finley, Θουκυδίδης (μτφρ. Τ. Κουκουλιός), Αθήνα: Παπαδήμας, 82008, 67 κ.ε., 175-181.
J. de Romilly, Προβλήματα της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας (μτφρ. Ν. Αγκαβανάκης), Αθήνα: Καρδαμίτσα, 1992, 63–68, 80-85.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 2
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛ. 2
Α. Σχέση των Αθηναίων δημαγωγών με το δημοκρατικό πλήθος κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο:
1. Σχέση των Αθηναίων δημαγωγών με το δημοκρατικό πλήθος κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο: ΣΕΛ. 2
Β. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τους συγγραφείς
οι πολιτικοί ηγέτες της Αθήνας:
1. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τους συγγραφείς
οι πολιτικοί ηγέτες της Αθήνας: ΣΕΛ. 6
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 8
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η εργασία είναι μια μελέτη πάνω στα κείμενα: Θουκ. 3.36-40, 4.27-28 (μτφρ. Ελ. Λαμπρίδη) και Αριστοφάνη, Ιππείς[1] 40-79, 973-996 και 1011-1034 (μτφρ. Θρ. Σταύρου), σε δύο ενότητες. Στην Α’ ενότητα θα αναλυθεί η σχέση των Αθηναίων δημαγωγών με το δημοκρατικό πλήθος (δήμο)[2] κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Στην Β’ ενότητα θα παρουσιαστεί ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τους συγγραφείς οι πολιτικοί ηγέτες της Αθήνας.
Τα κείμενα αυτά γράφτηκαν κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, και ενέχονται με τη συνολική ζωή της πόλης. Καυτηριάζουν τον τρόπο άσκησης της εξουσίας και την πολιτική συμπεριφορά των δημαγωγών, καθώς παρατηρείται μια καθοριστική και καίρια συμβολή τους στη λήψη των αποφάσεων του δήμου, στην μετά Περικλή εποχή.[3]
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
Α. 1. Σχέση των Αθηναίων δημαγωγών με το δήμο κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο:
Η κωμωδία του Αριστοφάνη είναι μία μετωνυμία, όπου ο χώρος του φανταστικού (το σπίτι του δήμου-αφέντη), αντιστοιχεί στον πραγματικό χώρο (πόλη-κράτος) που παραμένει σε δεύτερο πλάνο, και ο Παφλαγόνας αντιστοιχεί στον Κλέωνα, ενώ μέσω του χορού και της ειρωνικής διάθεσης οι κατ’ ουσία υπηρέτες του λαού δημαγωγοί-δούλοι, εμπλέκονται σ’ ένα διαλογικό αγώνα.[4]
Η λέξη δημαγωγός στην αρχή σήμαινε τον ηγέτη του λαού[5] που οδηγούσε το δήμο μακριά από πολιτικά σφάλματα. Ο Θουκυδίδης δεν δίνει πουθενά την εντύπωση ότι η τεχνική ενός ρήτορα διαδραματίζει από μόνη της καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής στο δήμο, αντίθετα υποστηρίζει ότι τη συμπεριφορά των ανθρώπων καθορίζει ένα πλέγμα διαπλεκόμενων αιτιών.[6] Η δημαγωγική φύση ιχνηλατείται ως ένα δυνατό στοιχείο χωρίς αρετή, με μεγάλο εύρος φάσματος στα πεδία της απληστίας και της πλεονεξίας. Η δημόσια εικόνα των δημαγωγών δεν στηρίζεται μόνο στις επικοινωνιακές δεξιότητες και τη ρητορική τους δεινότητα, που δεν αποτελούν κάτι το μεμπτό, αλλά οφείλεται κυρίως στις εντυπώσεις, τις φήμες, και τις διαδόσεις πληροφοριών-γνώσεων που οι ίδιοι προωθούν σκόπιμα, ώστε να εξαπατούν το ακροατήριό τους, κάτι που δεν έκανε ποτέ ο Περικλής.[7] Οι δημαγωγοί είναι κατά τεκμήριο διεφθαρμένοι πολιτικοί ηγέτες χαμηλής καταγωγής («…τομαράς…» (Αριστοφ. Ιππ. 45), (Αριστοφ. Ιππ. 44)), συνήθως αμόρφωτοι («…πιο ωφέλιμη είναι η αμάθεια…» (Θουκ. 3.38), (Αριστοφ. Ιππ. 985)) και άξεστοι στο ύφος. Όπως και στους δύο συγγραφείς, η λέξη δημαγωγός, εδώ θα χρησιμοποιηθεί με την απαξιωτική σημασία, για ανθρώπους που αποκτούν δύναμη με αθέμιτα μέσα.
Για τον Αριστοφάνη όλα όσα συμβαίνουν γύρω απ’ το δήμο (Αριστοφ. Ιππ. 50) λειτουργούν αλληγορικά, και η απεικόνισή του δεν ταυτίζεται με την πραγματικότητα σύμφωνα με τον Θουκυδίδη.[8] Οι Ιππείς προσφέρουν ένα πλαίσιο στοχασμού και κριτικής της σύγχρονης πολιτικής κατάστασης, και μία αξιόπιστη ρίζα λαϊκής κουλτούρας για την αντίληψη του λαού σχετικά με τα δημόσια πρόσωπα και το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι. Είναι θεμιτό να το παραλληλίσουμε με το πλαίσιο της καθημερινής ζωής δήμου-ηγετών, χωρίς όμως την δυνατότητα δημιουργίας εικασιών σύμφωνα με τον Dover.[9]
Ο Κλέων ως έξυπνος, και ευέλικτος ρήτορας χρησιμοποιεί τεχνικές ρητορείας και σοφιστικής για πολιτικό καιροσκοπισμό («…έχω την ίδια γνώμη σήμερα όπως και χθες…» (Θουκ. 3.38)), και χειρίζεται το πλήθος με αθέμιτα μέσα. ενώ ο Περικλής μεγιστοποιούσε τη θετική δημοσιότητα και ελαχιστοποιούσε την αρνητική, αποφεύγοντας να συγκαλέσει τη συνέλευση όταν υπήρχε μεγάλη εχθρότητα του πλήθους.[10] Ο δήμος είναι τεμπέλης, ράθυμος, ζει μέσα στην αυταπάτη και αρκείται στα ευτελή κέρδη της ψευδαίσθησης και των υλικών συμφερόντων (Αριστοφ. Ιππ. 1033), όπου η φθορά η ανοχή και η αδράνεια δίνουν ένα νατουραλιστικό ύφος.[11] Ο Θουκυδίδης μέσω του Κλέωνα, αναφέρεται υποτιμητικά (Θουκ. 3.38) στον δήμο ότι είναι «…θεαταί μεν των λόγων…, ακροαταί δε των έργων…»,[12] ενώ παρασύρεται απ’ τα κελεύσματα των δημαγωγών σε υπερβολική αυτοπεποίθηση στις αποστολές πολέμου, παρά την επιθυμία της ειρήνης («…τον στραβοκοίταζαν…» (Θουκ. 4.27).[13] Η μόχλευση του δήμου σαν άλογη μάζα χωρίς σεβασμό στους κανόνες πολιτικής επικοινωνίας, τον κάνει εύκολη λεία των δημαγωγών πολιτικών (Αριστοφ. Ιππ. 41,42,51), και απαξιώνει το πολιτικό ήθος τους θεσμούς και τα πρόσωπα, χωρίς οι αποφάσεις του να δικαιώνονται. Κατά τον Αριστοτέλη οι δημαγωγοί, όπως ο Κλέων, είναι συνήθως ηγέτες του δημοκρατικού κόμματος, χωρίς φρόνηση, ενάρετο χαρακτήρα και φιλική διάθεση να οδηγούν τον δήμο στην προώθηση των συμφερόντων του (Θουκ. 4.27).[14]
Ο δήμος του Αριστοφάνη αφελής γέρο-αφέντης (Αριστοφ. Ιππ. 41-42), έχει χαρακτηριστικά υποτελικής συμπεριφοράς ως προς τους δημαγωγούς. Η δυσαρέσκεια και η καχυποψία (Αριστοφ. Ιππ. 1021-2) του δήμου στην επιδειξιομανία των δημαγωγών όπως ο Κλέωνας, υποχωρεί μπροστά στην επιθετικότητά τους (Θουκ. 3.39), και οδηγεί σε μη χρηστές μεταξύ τους συμφωνίες. Το δήμο τον χαρακτηρίζει η πρόκληση (Αριστοφ. Ιππ. 1011), η δυσπιστία(Αριστοφ. Ιππ. 1028-9), η ελαφρότητα (Αριστοφ. Ιππ. 1013), η ασυνέπεια, ο εγωισμός, η υπερβολική αυτοπεποίθηση, και η τύχη. Η σύνεση όμως στηρίζεται στην ορθή κρίση, την εμπειρία και τη διεισδυτική ανάλυση με αξιοπιστία, και αφήνει το λιγότερο δυνατό στην τύχη,[15] «…τα αγαθά της τύχης δεν αξίζουν ούτε στο ελάχιστο να τα επιδιώκει κανείς…».[16] Η τύχη στέκεται αφορμή για τα χειρότερα στο δήμο, μια και είναι ανίκανος να την εκτιμήσει και να την διαχειρισθεί, απαιτώντας υπέρμετρη ευδαιμονία. Ο αλλοπρόσαλλος δήμος διακατέχεται από μια πρόληψη απέναντι σε ευφυή άτομα, με ουσιαστικό μοτίβο του την αληθοφάνεια την πλάνη και την υστεροβουλία.[17]
Τόσο η δημοκρατική πολιτική πρακτική όσο και η κωμωδία ανεχόταν τις υποτιμητικές αναφορές και την ονομαστική σάτιρα, μπροστά στην αναζήτηση της αλήθειας.[18] Έτσι ο χορός που σατιρίζει όλες τις μορφές πολιτικής δυσφήμισης και συκοφαντίας, καταγγέλλει τον Κλέωνα[19] (Αριστοφ. Ιππ. 976) στους θεατές ως χυδαίο και δωρολήπτη (Αριστοφ. Ιππ. 989-996), που διαπλέκει την πολιτική σκηνή με το γουδοχέρι και την κουτάλα (Αριστοφ. Ιππ. 984), ευελπιστώντας στην απαλλαγή και την αποδόμηση των σχέσεων δημαγωγών-δήμου. Ο χορός των νεαρών ιππέων (αριστοκρατικής καταγωγής) είναι το υγιές μέρος του δήμου, μια μεταφορική έννοια συμβολισμού της αρετής και της προσδοκίας σωτηρίας της πόλης απ’ τους δημαγωγούς, γι’ αυτό στηρίζει τον αλλαντοπώλη.
Στους Ιππείς μια κυρίαρχη μεταφορά σχετικά με το δόλο και την προσδοκία για προσωπικό όφελος των δημαγωγών και του δήμου, υποκαθιστά τα κίνητρα ήθους, ανατρέπει την τάξη, ευτελίζει τις αξίες, γελοιοποιεί πρόσωπα και θεσμούς (Θουκ. 3.29), και αφήνει την πίκρα της προσποίησης επίγνωσης αυτής της ανεξέλεγκτης κατάστασης διαπλοκής εκ μέρους του δήμου.[20] Η ιδιοτελής σχέση αλληλεξάρτησης δήμου-δημαγωγών οικοδομείται κατά τον Θουκυδίδη τα χρόνια της ηγεμονίας της Αθήνας, με την αντιστροφή των εννοιών των τρεχουσών αξιών, όπου η ανηθικότητα μετατρέπεται σε αρετή και η αρετή σε ελάττωμα. Είναι μια σχέση αμφίπλευρης πολιτικής εξάρτησης (Αριστοφ. Ιππ. 52-57), με ρήματα υποτέλειας («…θέλεις να σε σερβίρω;…» (Αριστοφ. Ιππ. 52)), που αποδεικνύει την γενική εξαθλίωση, και την έλλειψη οράματος.
Αποτελεί κοινή πρακτική των δημαγωγών ο σφετερισμός των υπηρεσιών που προσφέρονται στο δήμο από άλλους (Αριστοφ. Ιππ. 55-56). Ο δήμος έχοντας χάσει το μέτρο στη σχέση του με τους δημαγωγούς, εκστασιάζεται (Αριστοφ. Ιππ. 61) με τους χρησμούς, τα εγκώμια γι’ αυτόν και την πόλη (Αριστοφ. Ιππ. 1012-1013), και τα λόγια (Θουκ. 3.38,40), αδιαφορώντας αν αυτά μπορεί να γίνουν έργα (Θουκ. 4.28). Οι δημαγωγοί συντηρούν ένα καθεστώς εκμετάλλευσης του δήμου με χαρακτήρα εμπορευματικό και εφήμερο. Η δημαγωγική στήριξη του πολέμου, η έκπτωση ηθών, και η καθημερινή άμβλυνση του ηθικού αισθητηρίου, οδηγούν σε απώλεια της ευσυνειδησίας και θυσία του κοινωνικού μπροστά στο ατομικό συμφέρον. Η νοοτροπία αυτή χαράσσει την πορεία της, προσπερνά τους υπεύθυνους και ωθεί την κοινωνία σε μίμηση και σε νέες επώδυνες εγκυμοσύνες. Υπάρχει μια τάση εκφυλισμού των πόλεων,[21] ενώ και οι πιο αξιοθαύμαστες ρέπουν στη διαφθορά οδηγώντας τη δημοκρατία στο απόλυτο όνειδος.
Θεωρητικά κυβερνά ο δήμος αλλά ουσιαστικά αυτοί που τον χρησιμοποιούν (Αριστοφ. Ιππ. 973-976), που είναι «…πιο έξυπνοι απ’ τους νόμους… …και μπορούν να κάνουν κομμάτια ένα λόγο, όπως το κάνει ο έξυπνος ρήτορας…» (Θουκ. 3.37), αλλάζει έτσι η φυσιογνωμία του πολιτεύματος της δημοκρατίας και «…είναι ανίκανη να εξουσιάζει άλλους…» (Θουκ. 3.37). Δημαγωγοί και δήμος σε μια δυναμική ισορροπία, χωρίς αίσθηση του υψηλού τιμήματος των πράξεών τους, συντηρούν ένα εύθραυστο σύστημα κοινωνικής συμπεριφοράς με αρχές ιδιοτέλειας, δημιουργώντας λάθος στερεότυπα.
Η εναλλαγή των ρόλων μεταξύ δήμου-δημαγωγών αλλάζει το δήμο(εξουσία) από υποκείμενο σε αντικείμενο(δωρολήπτη), με το δήμο να κληρονομεί τη ρητορεία των δημαγωγών χωρίς η πείρα του να οδηγεί σε λύση.[22] Η αυξημένη συχνότητα αναζήτησης κέρδους στη σχέση δημαγωγών-δήμου σημαίνει έναν εν δυνάμει και όχι a priori εκφυλισμό διανοητικού επιπέδου, και πιθανή έκπτωση κοινωνικής τάξης σε καθεστώς πολιτιστικής υποτέλειας.[23]
Β. 1. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τους συγγραφείς οι πολιτικοί ηγέτες της Αθήνας:
Ο Θουκυδίδης στην αναγωγή του ειδικού και επιμέρους σε γενικό και καθολικό, σχετικά με τους δημαγωγούς, μειονεκτεί σε αξιοπιστία και αντικειμενικότητα ως τάση, η παράλληλη όμως θέση του Αριστοφάνη συναινεί και αναβαθμίζει την ερμηνεία του.[24] Ως μεγαλοφυΐα της αντικειμενικότητας, ζητά να φθάσει όσο το δυνατό κοντά στην αλήθεια, το αντίθετο σε σχέση με το στόχο των δημαγωγών της εποχής.[25] Ειρωνεύεται τον Κλέωνα που απορρίπτει τις ειρηνευτικές προτάσεις των Σπαρτιατών («…είχε σταθεί εμπόδιο στο κλείσιμο της συμφωνίας…» (Θουκ. 4.27)), και οδηγεί το λαό σε παράλογες απαιτήσεις, ενώ ο Αριστοφάνης τον απαξιώνει ως στρατηγό που σφετερίσθηκε τη νίκη-δόξα του Δημοσθένη στη Σφακτηρία (Αριστοφ. Ιππ. 55).
Ο Αριστοφάνης καταδικάζει τον τύπο του πολιτικού ηγέτη που διακρίνεται χάρη στην κολακεία προς το δήμο, και καλλιεργεί την παράλογη πεποίθηση οι ευχές του να πραγματοποιούνται πάντα χωρίς κίνδυνο. Στηλιτεύει την μη αριστοκρατική καταγωγή τους, τον υπερβολικό πατριωτικό τους ζήλο, και την έλλειψη πρόληψης και μακροπρόθεσμων βλέψεων για το δήμο. Με οξύτατο ύφος απέναντι σε θεσμούς και πρόσωπα, κοινοποιεί στο λαό μια ωμή ρεαλιστική τάση, για τα κίνητρα των ηγετών που κατέχουν και νέμονται την εξουσία του δήμου με δόλια μέσα. Ο φιλειρηνιστής Αριστοφάνης είναι εχθρός της εξαγορασμένης απ’ τους δημαγωγούς δημοκρατίας, με τη δράση τους ν’ αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα της, και τα βραχυπρόθεσμα οφέλη να είναι μια κακή και ατελέσφορη πολιτική σπορά. Ο Αριστοφάνης με ανελέητο σαρκασμό οδηγεί το προσωπικό του μίσος απέναντι στον Κλέωνα να γίνει μίσος του χορού για τον Κλέωνα, και στο τέλος μίσος του δήμου για τον Κλέωνα.[26]
Ο Αριστοφάνης ως ποιητής των ελαττωμάτων και της μίμησης των φαυλότερων κατά τον Αριστοτέλη, δίνει στον Κλέωνα με το προσωπείο του Παφλαγόνα, μια τερατόμορφη εικόνα αρχετύπου δημαγωγού (Αριστοφ. Ιππ. 74-79) που χλευάζεται απ’ τον δήμο («…οι Αθηναίοι έβαλαν κάπως τα γέλια για τα φαντασμένα του λόγια…» (Θουκ. 4.28)).[27] Ενώ τυπικά ο Κλέων είναι δούλος και οικονόμος του δήμου, τον τρομοκρατεί ως «…ο πιο βίαιος απ’ όλους τους πολίτες…» (Θουκ. 3.36), (Αριστοφ. Ιππ. 66-70). Ως λαοπλάνος επιδίδεται σε μια παρωδία υποσχέσεων (Αριστοφ. Ιππ. 50-52), και με αυταρχισμό απειλεί, και εκμαυλίζει (Αριστοφ. Ιππ. 48) το δήμο, αφού βρίσκει αρμονία μόνο ως δωρολήπτης (Αριστοφ. Ιππ. 989-996), αντίθετα με τον Περικλή που δεν δεχόταν δώρα, και επιβαλλόταν στο πλήθος χωρίς να του στερεί την ελευθερία του.[28] O Κλέων πρόθυμος κόλακας του δήμου,[29] είναι κυρίαρχη μορφή της γενιάς των νέων πολιτικών-δημαγωγών που οδηγούν την πόλη αργά αλλά σταθερά στην καταστροφή. Είναι αμφιβόλου ηθικής άτομο, ομοφυλόφιλος (Αριστοφ. Ιππ. 78)[30] και δεν διστάζει να αυτοσαρκασθεί («…εξετάζεται τα έργα… …οι ρήτορες…» (Θουκ. 3.38)), «…παρασυρμένος από το κέρδος…» (Θουκ. 3.38). Αυξάνει τη φορολογία των συμμάχων και τον μισθό σε τρεις από δύο οβολούς («…Τριώβολον…» (Αριστοφ. Ιππ. 51)),[31] έτσι διαστέλλει την επιρροή του στο δήμο και μετατρέπει τις παραγωγικές τάξεις σε δημόσια παράσιτα που ζουν από αντιμισθία.
Ο Κλέων αν και στερείται της γοητείας και της κυριαρχίας των λόγων του, είναι πολύ ενεργητικός στην πολιτική, με την ματαιοδοξία και την κενότητα ενός αλαζονικού προσώπου που θέλει να αφανίσει τους αντιπάλους του («…τον ξεμυγιάζει…» (Αριστοφ. Ιππ. 60)). Ο Κλέων στηρίζεται στο διχασμό σε αντίθεση με τον Περικλή που κοινωνούσε την αλληλεγγύη και την κοινωνική συνοχή.[32] Στη σύγκρουση με τον Νικία προσωποποιεί τη διαμάχη, και απαξιώνει τους στρατηγούς, και τους αγγελιοφόρους απ’ την Πύλο (Θουκ. 4.27). Ο Νικίας[33] είναι αντίθετος με την εκστρατεία στην Πύλο, μια συνετή στάση που δεν πείθει το δήμο ν’ αφήσει το παράλογο πολεμικό παιχνίδι.[34]
Κατά τον Αριστοφάνη όταν σε μια πόλη κυριαρχεί η απάτη η φαυλότητα, το ψέμα, η εξαγορά, η αναξιοκρατία, και η χυδαιότητα μόνο με τα ίδια μέσα μπορεί ν’ αντιμετωπισθεί. ο αγώνας για τον νέο υπερδημαγωγό[35] που θα ξεπεράσει τον Κλέωνα θα είναι λύτρωση, που θέτει τέλος στην καταστροφή της πόλης. Ο αγώνας Κλέωνα αλλαντοπώλη ((Αριστοφ. Ιππ. 1011-1034),(Θουκ. 3.43)) έχει αντικείμενο της έριδας το δήμο, με νικητή τον αλλαντοπώλη (Αριστοφ. Ιππ. 1033).[36] Ο αγώνας είναι η εναργέστερη απεικόνιση της ανταγωνιστικής συμπεριφοράς των αρχαίων Ελλήνων,[37] όπου μέσω της αποκάλυψης του εκχυδαϊσμού των πολιτικών ηθών και της υποβάθμισης της πολιτικής ζωής απ’ τους δημαγωγούς, δηλώνεται ότι το ενδιαφέρον τους είτε για το μισθό του δήμου (Αριστοφ. Ιππ. 1019), είτε για την κακοριζικιά τους (Αριστοφ. Ιππ. 1020), είναι για το προσωπικό τους κέρδος (Αριστοφ. Ιππ. 1025-1026). Tο κύριο συστατικό στον αγώνα είναι το λεκτικό οικοδόμημα των διαλόγων, όπου η ευρηματικότητα, η ποίηση και το κωμικό στοιχείο, είναι τέχνη ανώτερη απ’ την απλή σάτιρα.[38]
Ο Θουκυδίδης με τις δημηγορίες ερμηνεύει τη στάση που τήρησαν οι δημόσιοι άνδρες απέναντι στις επιθυμίες του λαού, με χαρακτηριστικά τη ρητορική και σοφιστική του μαθητεία. Κοινοποιεί τις ιστορικές συγκυρίες, αναλύει τις καταστάσεις, διαπλέκει αντιθετικά και γόνιμα θέσεις σχετικά με τις αιτίες και τα κίνητρα των εμπλεκομένων, και θεωρεί τις αιτίες ψυχολογικές, άσχετα με το αν είναι αληθινές ή επιφανειακές.[39] Δε διατυπώνει ηθικές κρίσεις στο έργο του, αλλά περιγράφει τον εκφυλισμό των ηθών των δημαγωγών και του δήμου, που είχε εμφυτευθεί σε καιρό ειρήνης.[40] Μέμφεται τους δημαγωγούς που κολάκευαν το πλήθος υποθάλποντας τα πάθη και την απληστία του χωρίς να χαλιναγωγούν τον παρορμητισμό του, και τους κατηγορεί για χειραγώγηση του δήμου με τα όπλα του θυμού και της βιασύνης στην λήψη των αποφάσεων, όπου η παραπλάνηση της στιγμής έχει μοιραίες συνέπειες. Σε αντιδιαστολή επαινεί τον Περικλή που δεν κολακεύει το λαό, αλλά του δίνει θάρρος στο φόβο και φόβο στο θράσος, ελέγχει τις συναισθηματικές και υπερβολικές αντιδράσεις του, και αποφεύγει την αλαζονεία μετατρέποντας το πλήθος σε σώμα υπεύθυνων ατόμων.
Ο Θουκυδίδης όταν περιγράφει τα αισθήματα του Κλέωνα και της συνέλευσης στη συζήτηση της Πύλου (Θουκ. 4.27,28) χρησιμοποιεί ένα εμφανές τέχνασμα μιμητικής μεθόδου με λεπτομέρειες που τείνουν να καταστρέψουν τη διάκριση ανάμεσα στο γεγονός και την ερμηνεία του, χωρίς να χάνεται όμως η υπεράσπιση της τυρρανικής πολιτικής της ηγεμονίας.[41] Ακόμη και κάποιες κοινές θέσεις του Κλέωνα με τον Περικλή, όπως η παραδειγματική τιμωρία με θάνατο (Θουκ. 3.40) για την διαφύλαξη της ηγεμονίας, ή η εφαρμογή των νόμων και ας είναι κακοί (Θουκ. 3.37),[42] γίνονται πεδίο κριτικής απ’ τον Θουκυδίδη.
Ο Θουκυδίδης εκδηλώνει την αντιπάθειά του για τον Κλέωνα (Θουκ. 3.36-4.28), που υποστηρίζει με πάθος την πρώτη του σκληρή πρόταση για εξόντωση όλων των κατοίκων στην Μυτιλήνη.[43] Ταυτόχρονα όμως μέσα απ’ ένα δραματικό αγώνα λόγων ανάμεσα στον Κλέωνα (Θουκ. 3.37-40) και τον Διόδοτο, εστιάζει στη νίκη του δήμου με την ανάκληση της πρώτης του απόφασης,[44] και εύχεται να γίνουν οι Αθηναίοι εραστές της πόλης τους,[45] και ο άνθρωπος ν’ αποτελεί το επίκεντρο της ιστορίας της (Θουκ. 3.68).[46]
Ο Αριστοφάνης και ο Θουκυδίδης έχουν σοβαρή συμβολή στην αγωγή των πολιτών, με την αναβάθμιση του ήθους και του πολιτικού βίου του δήμου, μέσω της κωμωδίας και την ιστορίας που διεισδύουν καλύτερα στο λαό και στην ανώτερη τάξη αντίστοιχα. Δεν εισηγούνται ανατροπή της δημοκρατίας λόγω δημαγωγών, αλλά ευελπιστούν με τη δηκτικότητά τους στην πολιτική εξυγίανση, την ειρήνη, και την αξιοπρεπή λειτουργία των θεσμών.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Με τον Αριστοφάνη πραγματοποιείται ένας ονειρικός διασκελισμός στη νέα πραγματικότητα μέσω του ειδώλου της, μα η συνέργεια του Θουκυδίδη σπάει τον καθρέπτη του ειδώλου, αποκαλύπτοντας την ανυπαρξία της πραγματικότητας σε κάθε τι πέρα απ’ την εικόνα. Μια αλληγορία του Αριστοφάνη και ένα ιστορικό κείμενο του Θουκυδίδη, απαριθμούν συμπτώματα μια ηγεμονίας σε παρακμή, ως προάγγελοι οικονομικής και στρατιωτικής κατάρρευσης, με ωμές αλήθειες. Ο ρητορικός δαίδαλος είναι αδύνατο ν’ αποφευχθεί στο γλωσσικό λαβύρινθο της ζωής μας, αλλά η επιβολή νέων ηθών και αξιών αντίθετα με τις μέχρι τότε αρετές, απ’ τους δημαγωγούς στο δήμο που στερείται διορατικότητας, οδηγεί σε λαϊκή τύφλωση.
Και από τους δύο συγγραφείς ασκείται δριμεία κριτική της φαυλοκρατίας μεταξύ δήμου-δημαγωγών και του πολέμου, φοβούμενοι ότι το τέλος του είναι μια χίμαιρα. Η περιγραφή του Κλέωνα είναι αποκρουστική, είναι όμως αμερόληπτη; Το πάθος του Αριστοφάνη ξεπερνά τα όρια της ανιδιοτέλειας (η Πύλος αναφέρεται 10 φορές στο έργο), ο σκοπός όμως αγιάζει τα μέσα; ή οι ερωτήσεις αγγίζουν τα σύνορα της φιλοσοφίας;
Στον κολοφώνα της δόξας του ο θριαμβευτής Κλέων αυξάνει το μισθό των ενόρκων, σιτίζεται στο Πρυτανείο, και κάθεται στη πρώτη σειρά του θεάτρου. Ο Αριστοφάνης τολμά και επιτίθεται με δύναμη και προκλητικά εριστικό λεξιλόγιο σε κάθε του πτυχή ως ιδιώτη, δημαγωγό, και στρατηγό. Ο αθηναϊκός λαός του απονέμει το πρώτο βραβείο, ως αισιόδοξο τέλος στο κατώφλι της αυγής μιας νέας εποχής που πλησιάζει, αλλά λίγο αργότερα εκλέγει τον Κλέωνα σε στρατηγό. Ένα γκροτέσκο σκηνικό στο θέατρο της πολιτικής επιστήμης, όπου η μετωνυμία μέσω της παρεκτροπής της φύσης, της γλώσσας, και της αναπαράστασης, με διονυσιακή δύναμη μετουσιώνει το φανταστικό εντός του ιστορικά πραγματικού, σ’ ένα ειρωνικά ουτοπικό μα αισιόδοξο κόσμο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
· Τσακμάκης Α., "Αρχαία και Μέση Κωμωδία" στο Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και
Βυζαντινή Φιλολογία, τόμος Α, των Ε. Αλεξίου, Ι. Αναστασίου,
Β. Βερτουδάκης, Μ.Ι. Γιόση, Δ. Λυπουρλής, Θ. Στεφανόπουλος,
Α. Τσακμάκης, Μ. Χριστόπουλος, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
· Τσακμάκης Α.,1 "Ιστοριογραφία – Πολιτικές πραγματείες και φυλλάδια" στο
Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, τόμος Α, των Ε. Αλεξίου, Ι. Αναστασίου, Β. Βερτουδάκης, Μ.Ι. Γιόση,
Δ. Λυπουρλής, Θ. Στεφανόπουλος, Α. Τσακμάκης,
Μ. Χριστόπουλος, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
· Τσακμάκης Α.,2 «Ηγέτες, Πλήθη και η Δύναμη της Δημόσιας Εικόνας. Η Πολιτική
Επικοινωνία στον Θουκυδίδη», ελληνική μετάφραση του
κεφαλαίου: «Leaders, Crowds, and the Power Image: Political
Communication in Thucydides» στο: A. Rengakos, A. Tsakmakis,
(edd.), Brill’s Companion to Thucydides. Leiden: Brill, 2006,
161-187.
· Σπυρόπουλος Η.Σ., Αριστοφάνους Ιππείς, Εισαγωγή - Αρχαίο Κείμενο – Μετάφραση
– Ερμηνευτικά Σχόλια, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1987.
· Adorno, Horkheimer, «Η βιομηχανία της κουλτούρας: Ο Διαφωτισμός ως
εξαπάτηση των μαζών», στο Αντόρνο, Λόβενταλ, κ.α. Τέχνη και
Μαζική Κουλτούρα, μτφρ. Ζ. Σαρίκας, Ύψιλλον, Αθήνα 1984.
· Andrewes Α, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1987.
· Cartledge P., «Θεατρικά έργα με βάθος»: το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των
πολιτών της αρχαίας Ελλάδας στο Οδηγός για την Αρχαία Ελληνική
Τραγωδία, των P. E. Easterling , P. Cartledge, κ.ά., μτφρ. Λ. Ρόζη
Κ. Βαλάκας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2007.
· Culler J.,, Λογοτεχνική θεωρία, μια συνοπτική εισαγωγή, μτφρ. Κ. Διαμαντάκου
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 20032.
· Dover K.J, Η κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφρ. Φ. Κακρίδης, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1978.
· Easterling P. E., «Θεατρικά έργα με βάθος»: το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των
πολιτών της αρχαίας Ελλάδας στο Οδηγός για την Αρχαία Ελληνική
Τραγωδία, των P. E. Easterling , P. Cartledge, κ.ά., μτφρ. Λ. Ρόζη
Κ. Βαλάκας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2007.
· Eco U., Κήνσορες και θεράποντες(1964),μτφρ. Ε. Καλλιφατίδη, Γνώση 1987.
· Handley E.W., «Κωμωδία» στην Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής λογοτεχνίας,
των Easterling P. E., Knox B.M.W., κ.ά., μτφρ. N. Κονόμη, Χρ. Γρίμπα, Μ. Κονόμη, Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 20089.
· Henry R.I., «Κοινά στοιχεία στην ιστοριογραφία του 5ου αι.» στην Ιστορία της
Αρχαίας Ελληνικής λογοτεχνίας, των Easterling P. E., Knox B.M.W., κ.ά., μτφρ. N. Κονόμη, Χρ. Γρίμπα, Μ. Κονόμη, Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 20089.
· Connor W.R., Fleming A.W. «Ιστορικά έργα στον 4ο αι. π.Χ. και στην Ελληνιστική
περίοδο» στην Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής λογοτεχνίας, των Easterling P. E., Knox B.M.W., κ.ά., μτφρ. N. Κονόμη, Χρ. Γρίμπα, Μ. Κονόμη, Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 20089.
· Κουέντιν Σκίνερ, Μακιαβέλι, μτφρ. Κ. Αθανασίου, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2002.
· Lesky A., Ιστορία της αρχαίας Ελλινικής λογοτεχνίας, μτφρ. Λ. Στεφάνου,
Εκδοτικός οίκος αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 19648.
· Mosse Cl., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ.
Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996.
· Romilly J., Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας,
μτφρ. N. Αγκαβανάκης, Εκδόσεις Ινστιτούτο του βιβλίου –
Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 19982.
· Thiercy P., Ο Αριστοφάνης και η Αρχαία Κωμωδία, μτφρ. Γ.Φ. Γαλάνης,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2001.
[1] Για τον Αριστοφάνη οι Ιππείς είναι η πρώτη κωμωδία που αναλαμβάνει ολόκληρη την ευθύνη του έργου, όχι μόνο ως ποιητής αλλά και ως διδάσκαλος (σκηνοθέτης).
[2] Δήμος: είναι η κανονική ονομασία Αθηναϊκού λαού και θα χρησιμοποιηθεί εδώ ως συντόμευση του δημοκρατικού πλήθους.
[3] Μετά την επιτυχία των Αθηναίων στη Σφακτηρία το 425 που Ο Κλέων γύρισε θριαμβευτής, σύμφωνα με τη θέση που εκφράζουν τόσο οι Ιππείς όσο και ο Θουκυδίδης αυξάνεται η επιρροή των δημαγωγών στο δήμο.
[4] Thiercy P., ό.π., σελ. 74
[6] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.1
[7] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.3 Ο Περικλής ζούσε με την εικόνα που είχαν οι άλλοι γι’ αυτόν, αποφεύγοντας κάθε φίλο του σε δείπνο και φιλικές συναναστροφές όταν ήταν εκλεγμένος στην πολιτική. (Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.16)
[8] Σπυρόπουλος Η.Σ., ό.π., σελ.36
[10] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.2,3
[13] Με τα ψηφίσματα αυτά φάνηκε μια υφέρπουσα διάσπαση της κοινωνικής συνοχής, κάτω απ’ την επήρεια του πολυετούς πολέμου. Παρά τις διαπραγματεύσεις ειρήνης που ζήτησαν οι Σπαρτιάτες το 425 (Σφακτηρία-Δημοσθένης), ο φιλοπόλεμος Κλέων αρνήθηκε και πέτυχε την άλωση της Σφακτηρίας. Οι Αθηναίοι ενώ φοβούνται για την καθυστέρηση πρότασης ειρήνης απ’ τους Σπαρτιάτες πριν την Πύλο (Θουκ. 4.27), μετά με οδηγό τον Κλέωνα, διεκδικούν συνεχώς περισσότερα. (Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.10)
[14] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.8
[15] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.9
[17] Το αναφέρει ο Θουκυδίδης για τον Αντιφώντα που έμεινε στην αφάνεια επειδή ήταν ύποπτος για την εξυπνάδα του, ήταν ο ιθύνων νους της ολιγαρχικής επανάστασης του 411 (αστοχία του δήμου). Στην συνέχεια αφού τον εκτέλεσαν τον άφησαν άταφο (τη μεγαλύτερη προσβολή σε νεκρό) ως παράδειγμα προς αποφυγή… Μα η επόμενη ολιγαρχική επανάσταση του 404 έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα με εκατόμβες νεκρών πολιτών απ’ τους τυράννους. Εκ του αποτελέσματος λοιπόν άλλη μια λάθος απόφαση του δήμου, που επιτέλους ωριμάζει το 403 και διδάσκει με την απόφαση να αναλάβει η πόλη όλα τα δάνεια των τύραννων και να δοθεί αμνηστία σε όλους κερδίζοντας μια συνεχή εκατονταετή περίοδο ειρήνης.
[19] Η μοναδική σκηνή που αναφέρεται με το όνομά του Ο Κλέων.
[20] Επικρατεί ένα περιβάλλον ανέλεγκτο στο δήμο, σε αντίθεση με το ευφυολόγημα του Αριστοφάνη όπου στο τέλος ξαναδίνει στο δήμο την ευθυκρισία του για να αποφύγει την κατηγορία της εξουσίας.
[21] 2ος νόμος της θερμοδυναμικής αρχή της εντροπίας. Κάθε τι τείνει να καταναλώσει τη μικρότερη δυνατή ενέργεια αυξάνοντας την εντροπία του συστήματος-της ζωής.
[24] Τσακμάκης Α.,1 ό.π., σελ.395
[25] Lesky A., ό.π., σελ.634 Ο Θουκυδίδης δεν χρησιμοποιεί κανένα μεταφυσικό παράγοντα στην ερμηνεία των γεγονότων (Lesky A., ό.π., σελ.662).
[26] Σπυρόπουλος Η.Σ., ό.π., σελ.43
[27] Είναι το μόνο έργο του Αριστοφάνη που Ο Κλέων τους έχει όλους ομοφώνως απέναντί του συνεχώς.
[28] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.2
[30] Σπυρόπουλος Η.Σ., ό.π., σελ.36
[31] Το Τριόβολο ήταν η αμοιβή που δινόταν στους πολίτες για τη σύνθεση της Ηλιαίας ως πολυμελές λαϊκό δικαστήριο, ενώ η φορολογία των συμμάχων έφθασε σε τριπλάσια ποσά απ’ όσα ξεκίνησαν.
[32] Τσακμάκης Α.,2 ό.π., σελ.8
[33] O Νικίας είναι ο βασικός διαπραγματευτής της ειρήνης του 421 μετά το θάνατο του Κλέωνα (Mosse Cl., ό.π., σελ.282).
[34] Δεν θα εισακουσθεί ούτε αργότερα για την Σικελική Εκστρατεία, όπου παρά τις αρνητικές εισηγήσεις του για άλλη μια φορά κερδίζει ο ικανότερος δημαγωγός και όχι ο πιο συνετός.
[35] Υπερδημαγωγός: o χειρότερος δημαγωγός-αλλαντοπώλης.
[36] …παρ’ ότι ο Κλέων νοιάζεται για τα συμφέροντα του δήμου (Αρσιστοφ. Ιππ. 1023-1024) «…Σκύλος εγώ· για χάρη σου αλυχτάω· «τίμα το σκύλο αυτόν» σου λέει ο Φοίβος...»
[41] Henry R.I., ό.π., σελ.605 Αν και κατά τον Νίτσε δεν υπάρχουν γεγονότα παρά μόνο ερμηνείες, ο δήμος με γέλια χλευάζει έμμεσα τις αποφάσεις του για με την αποστολή του Κλέωνα ως επικεφαλή στρατηγό, και στη συνέχεια διαψεύδεται μετά την επιτυχία του Κλέωνα.
[42] «…μια πολιτεία που έχει κακούς νόμους, αλλά δεν τους αλλάζει κάθε τόσο, είναι πιο ισχυρή από μιαν άλλη,με καλούς νόμους που δεν ισχύουν…» (Θουκ. 3.37)).
[43] Ανάλογες δράσεις με την πρώτη απόφαση για την Μυτιλήνη γίνονται και από τους Σπαρτιάτες στις Πλαταιές, και εδώ ίσως δεν ισχύει η θέση περί δημαγωγών της εποχής, ενώ δεν είναι τυχαίο ότι και η μετά δημαγωγών εποχή είναι φτωχότερη, λόγω έκπτωσης λαού και δικαστών σε χαμηλότερα επίπεδα.
[44] Ο δήμος πρώτα αποφάσισε να φονευθούν όλοι οι άντρες που μπορούσαν να φέρουν όπλα και οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά να πωλούνται ως δούλοι μετά από εισήγηση του Κλέωνα. Ο Θουκυδίδης δεν εστιάζει στην ιστορική σπουδαιότητα αλλά συγκεντρώνεται στην ηθική διαχείριση των αιχμαλώτων που παραδόθηκαν, ως θέμα παιδείας. Ο δήμος στη νέα του απόφαση τιμωρεί με θάνατο μόνο τους αιχμαλώτους υπεύθυνους της ανταρσίας. (Mosse Cl., ό.π., σελ.280)
[45] Dover K.J., ό.π., σελ.135 Αυτή ήταν η επίκληση του Θουκυδίδη μέσω του Περικλή γιατί οι εραστές διαγωνίζονται στο ποιος θα κάνει το μεγαλύτερο καλό στο αγαπημένο του πρόσωπο.
