ΑΡΓΥΡΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΠρόγραμμα Σπουδών: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Θεματική Ενότητα: ΕΛΠ 20 ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ
Ακαδημαϊκό Έτος: 2008-2009
Όνομα Καθηγήτριας: ΚΟΛΛΙΑ ΕΛΕΝΗ
Δεύτερη γραπτή εργασία στον Δημόσιο και Ιδιωτικό Βίο Ι
ΘΕΜΑ
«Η αρχαία ελληνική θρησκεία είναι κατεξοχήν τελετουργική. Να εξηγήσετε πώς εννοούμε τον όρο αυτό και να περιγράψετε με συντομία τις βασικές ιερές πράξεις και το ρόλο των θρησκευτικών λειτουργών, όπως είναι γνωστός για την αρχαία Αθήνα ή και άλλες πόλεις».
Υποχρεωτική/Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
1) Οι σελ. 11-66 από το βιβλίο των L. B. Zaidman και P. Schmitt Pantel για τη θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής,
2) Οι σελ. 379-390 και 401-404 από το άρθρο του M. Vegetti, «Ο άνθρωπος και οι θεοί» στον συλλογικό τόμο που επιμελήθηκε ο J-P. Vernant για τον έλληνα άνθρωπο,
3) Οι σελ. 387-9 από το άρθρο της Ch. Sourvinou-Inwood, «Τι είναι θρησκεία της πόλεως;» στον συλλογικό τόμο που επιμελήθηκαν οι O. Murray και S. Price για την αρχαία ελληνική πόλη
Χειρόγραφες εργασίες δεν γίνονται δεκτές παρά μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις και για εξαιρετικούς λόγους (άδεια δίνεται μόνο από τον Συντονιστή). Η έκταση του δοκιμίου ορίζεται σε 7-8 σελίδες, με γραμμές τυπωμένες σε ενάμισι διάστιχο. Η υπέρβαση των ορίων έκτασης του δοκιμίου ή του διάστιχου θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στη βαθμολογία. Δυνατότητα απόκτησης της συμπληρωματικής βιβλιογραφίας δίνεται μονάχα κατά την ΟΣΣ.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕΛ. 2
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΕΛ. 2
1. Α. Η αρχαία ελληνική θρησκεία και τελετουργίες
1. Τελετουργίες ΣΕΛ. 2
2. Αρχαία ελληνική θρησκεία ΣΕΛ. 3
3. Διατάραξη σχέσεων ανθρώπων θεών και μίασμα-κάθαρση ΣΕΛ. 4
4. Ιερό ΣΕΛ. 4
Β. Ιερές πράξεις
1. Θυσίες ΣΕΛ. 4
Αιματηρές ΣΕΛ. 4
Αναίμακτες ΣΕΛ. 5
Ολοκαύτωμα ΣΕΛ. 5
Απλές προσφορές ΣΕΛ. 5
2. Σπονδές ΣΕΛ. 5
3. Χοές ΣΕΛ. 5
4. Προσευχές ΣΕΛ. 6
5. Θεατρικές παραστάσεις ΣΕΛ. 6
6. Χρησμοί ΣΕΛ. 6
7. Μύηση ΣΕΛ. 6
8. Χαρακτηριστικά και στόχοι ιερών πράξεων ΣΕΛ. 6
2. Α. Θρησκευτικοί λειτουργοί
1. Δημόσιος βίος ΣΕΛ. 6
α. Ιερείς και Ιέρειες ΣΕΛ. 6
β. Άρχοντες - Δημόσιοι λειτουργοί ΣΕΛ. 7
γ. Βοηθητικό προσωπικό ΣΕΛ. 8
2. Ιδιωτικός βίος-οικογένεια-γένη
α. Αρχηγοί οικογένειας ΣΕΛ. 8
β. Μάγειρος ΣΕΛ. 9
Β. Ο ρόλος των θρησκευτικών λειτουργών ΣΕΛ. 9
ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΕΛ. 9
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕΛ. 10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Εκπληκτικές οι εναλλαγές μύθου και πραγματικότητας στη διαχρονική εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, και των τελετουργιών, με τους Έλληνες να στοχάζονται ελεύθερα παραμερίζοντας μύθους ή αυθεντίες.[i] Η λογική υπολείπεται της αλήθειας, και στις βάκχες του Ευριπίδη διακρίνεται ο κίνδυνος που διατρέχει όποιος προσπαθεί να καταπνίξει εντελώς το παράλογο.[ii] Σε αντίθεση με τις σύγχρονες θρησκευτικές αντιλήψεις, για τους αρχαίους Έλληνες οι θεοί δεν είναι εξωκοσμικές οντότητες, δεν έχουν δημιουργήσει το σύμπαν και τους ανθρώπους, είναι οι ίδιοι δημιουργήματα.[iii]
Η εργασία είναι μια απόπειρα διερεύνησης της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των τελετουργιών, που χωρίς να έχουν ισχύ νόμου, προβάλλουν σε συμβολικό επίπεδο τις μεταβολές της κοινωνικής θέσης του ατόμου. Το πλαίσιο των τελετών είναι η οικογένεια και η πόλη όπου εντός τους εξελίσσεται καθημερινά ο πολίτης.[iv] Θα περιγραφούν οι βασικές ιερές πράξεις με εστίαση στο ρόλο των θρησκευτικών λειτουργών, σε ιδεολογικό και κοινωνικό πλαίσιο, τόσο σε άλλες πόλεις, όσο και στην αρχαία Αθήνα όπου είναι προφανέστερη η συνέχεια στις θρησκευτικές συνήθειες.[v]
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
1. Α. 1. Τελετουργίες
Είναι τυποποιημένες επαναλαμβανόμενες κινήσεις και ενέργειες, συμβολικού χαρακτήρα, με χαρακτηριστικά χρόνου και τρόπου, που εκτελούνται από ένα ή περισσότερα άτομα σύμφωνα με την παράδοση.[vi] Καθορίζουν τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και θεών, ενώ παράλληλα εφαρμόζουν την κοινωνική ιεραρχία στους ανθρώπους, στοχεύοντας στη διατήρηση της κοινωνικής τάξης.[vii] Με τη γέννηση της πόλης[viii] άκμαζαν οι τελετουργίες.[ix] Οργανώνονταν γύρω από τη λατρεία κάποιας θεότητας, περιλαμβάνοντας ιερές πράξεις που θα αναλυθούν στη συνέχεια. Το κίνητρο εισαγωγής ή επέκτασης μιας λατρείας τον 5ο αι. ήταν η λειτουργία της ως μνημείο πολέμου.[x] Οι γραπτοί νόμοι κωδικοποιούν τις τελετουργίες, βοηθώντας στην εκλαΐκευση και τήρησή τους.[xi] Mετά τον 4ο αι. τα έξοδα αναλάμβαναν και άλλοι πολίτες εκτός των αρχόντων.
Η Θεογονία του Ησίοδου, συστηματοποιεί τη γενεαλογία των θεών και την αλληλοσυσχέτιση, και τα ομηρικά έπη προσφέρουν κανόνες τελετουργίας.[xii] Στην αρχή οι περισσότερες τελετουργίες[xiii] ήταν τοπικές, και σταδιακά τέθηκαν πλέον υπό τον έλεγχο του δήμου. Ενίσχυαν τη συνεκτικότητα της ομάδας και βοηθούσαν στον καθορισμό της ταυτότητας του δήμου, τόσο μέσω της τέλεσης ιεροπραξιών,[xiv] όσο και μέσω του συσχετισμού του δήμου με το μυθικό του παρελθόν.[xv] Αυτό συντελούσε στην καθιέρωση και τη διαιώνιση των πολιτικών, των πολιτισμικών και των θρησκευτικών ταυτοτήτων.[xvi]
1. Α. 2. Αρχαία ελληνική θρησκεία
Διατηρούσε την παράδοση και τη συνοχή της κοινότητας με την πιστή τήρηση των τελετουργιών, χωρίς να έχει δομηθεί με δόγματα, ιερατείο ή θεολογικές θεωρίες.[xvii] Πίστη ήταν το «νομίζειν τους θεούς» που σήμαινε το σεβασμό και τις τιμές μέσω της λατρείας τους μόνο. Ενώ η πρωτογενής, βασική λατρευτική μονάδα στη θρησκεία της πόλης ήταν το άτομο, η θρησκεία ήταν πρωτίστως κοινωνική.[xviii]
Η μυκηναϊκή θρησκεία[xix] αποτελούσε συγκροτημένο σύνολο, με το δικό της πάνθεον, τους τόπους λατρείας, τις θυσίες και τις γιορτές όπου συμμετείχε η κοινότητα.[xx] Το χθόνιο στοιχείο αντιπροσώπευε τη θρησκεία των Προελλήνων, τη λατρεία της Μητέρας Γης, και το ολύμπειο στοιχείο τη θρησκεία των Πρωτοελλήνων.[xxi] Γύρω από κάποιους μυκηναϊκούς τάφους βρέθηκαν ανθρώπινα οστά, κι αυτό σημαίνει τέλεση ανθρωποθυσιών.[xxii] Στα κλασικά χρόνια οι Έλληνες αποδοκίμαζαν αυτό το έθιμο, που ήταν γνωστό απ’ τον Όμηρο, ενώ σε πολλές τραγωδίες παρουσιάζεται ως ουσιαστικό στοιχείο της δραματικής πλοκής.[xxiii]
Τον 9ο με 8ο αι. γίνεται ταυτόχρονη εμφάνιση των κύριων λατρειών της κλασικής Ελλάδας.[xxiv] Συντελείται μια σταδιακή ανάκτηση του χώρου και των θεών ενώ παρατηρείται μια κοινωνικοποίηση του χώρου της λατρείας, απ’ το αρχοντικό οίκημα στην αγορά, και όλοι οι μεγάλοι ναοί κτίζονται σε μυκηναϊκό αρχαιολογικό υπόστρωμα.[xxv] Τα Ομηρικά έπη δεν αποτελούν το αποκλειστικό αίτιο για το κύμα των λατρειών που πλημμυρίζει την Ελλάδα. Ο Όμηρος αναπαριστά την κορύφωση μιας παράδοσης,[xxvi] δεν προκαλεί το φαινόμενο. Οι ήρωες γίνονται σύμβολο μνήμης για τη γη, αναδεικνύονται ως προστάτες των μεγάλων και αγαθών, θεσμοθετήθηκε η λατρεία τους που έμεινε στο γένος εκ παραδόσεως.[xxvii]
Η προσθήκη του ειδώλου της θεότητας στο ιερό,[xxviii] έδωσε στην κοινότητα ένα εν δυνάμει σύμμαχο και στον άνθρωπο μια εν ενεργεία οπτική επαφή με το θείο. Το ανθρώπινο σώμα με ορισμένα χαρακτηριστικά του, όπως το κάλος, η νεότητα, η τελειότητα, παραπέμπουν σε θείες αξίες.[xxix] Οι Έλληνες μέσω της ποικιλίας των παραστάσεων,[xxx] προσπάθησαν να αποδώσουν την πολυπλοκότητα των μορφών έκφρασης του θείου.[xxxi] Θεϊκές μορφές οικίες, σχεδόν ανθρώπινες, δεν είναι «πρόσωπα» αλλά δυνάμεις με υπερφυσική ισχύ και πολλαπλές όψεις κάτω απ’ το ίδιο όνομα.[xxxii]
Στην κλασική Αθήνα «η πόλις» με το δήμο ως θεσμική αρχή διάρθρωσης ενός θρησκευτικού συστήματος, καθιέρωσε ένα σύστημα λατρειών, ίδρυσε ναούς, οργάνωσε θρησκευτικές τελετουργίες και ένα θρησκευτικό ημερολόγιο.[xxxiii] Η Βουλή επιφορτιζόταν με την εκτέλεση των σχετικών αποφάσεων του Δήμου.[xxxiv] Ο πολυθεϊσμός ήταν ένα ισχυρό σύστημα ταξινόμησης δυνάμεων και εξουσιών, ενσωματωμένο στο λειτουργικό σύστημα των πόλεων,[xxxv] όπου μια διαχρονική αλληλεπίδραση πόλης-θρησκείας δημιούργησε το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του ενός εντός του άλλου.[xxxvi]
Οι Έλληνες δεν έτρεφαν αυταπάτες ότι η θρησκεία τους ενσάρκωνε τη θεία βούληση,[xxxvii] οι θεοί ήταν μέρος της καθημερινότητάς τους. Η πόλις[xxxviii] δεχόταν την αθεΐα αρκεί να μην ήταν κανείς προκλητικά ασεβής.[xxxix] Η φιλοσοφική στάση προέκτεινε την κοινή θρησκευτική εμπειρία ως μορφή σταθεράς στην τάξη του κόσμου,[xl] ενώ οι δεσμοί κοινής λατρείας διατηρούν το έθνος ενωμένο.[xli] Σταδιακά προς τον 3ο αι. η συλλογική επίδραση της θρησκείας χάνεται, οι τελετουργίες απαξιώνονται,[xlii] επιβαλλόταν το προσωπικό συμφέρον, και η Αθήνα παρέμενε πόλη των γιορτών.[xliii]
1. Α. 3. Διατάραξη σχέσεων ανθρώπων θεών - μίασμα - κάθαρση
Η θεότητα ήταν κάτι οικείο, αλλά με την ευπιστία, τη δυσπιστία, το δέος και την αυθάδεια να εναλλάσσονται στη συμπεριφορά των ανθρώπων,[xliv] η πιθανή παρεκτροπή διατάρασσε τις σχέσεις με τους θεούς χαρακτηρίζοντας την μίασμα όπου διέφερε με την ιεροσυλία που οφείλονταν στην μη εφαρμογή με σχολαστικότητα του τελετουργικού.[xlv]
Μίασμα: ήταν το παράπτωμα[xlvi] εκτός νομικής ή ηθικής τάξης που προκαλούσε θεϊκή εκδίκηση για το σύνολο της κοινότητας που ανήκε ο πολίτης.
Κάθαρση: ήταν τελετή εξευμενισμού όπου συνίστατο σε αναθηματική προσφορά δεήσεων και προσευχών, σε σοβαρές περιπτώσεις τελούνταν με χρησμούς από ιερείς του Απόλλωνα.[xlvii]
1. Α. 4. Ιερό: ήταν συνδεδεμένο με τους τόπους εκδήλωσης του υπερφυσικού. Οι ναοί κτίσθηκαν εκεί διευρύνοντας την έννοια για οτιδήποτε βρισκόταν εντός του ναού και αργότερα για ότι απορρέει από τη θεϊκή βούληση και τη σχέση με κάθε πτυχή ιδιωτικού και δημόσιου βίου.[xlviii] Το ιερό[xlix] απαντάται με μια δύναμη διττής σημασίας, ευμενή ή καταστροφική, καλλιεργώντας μια σχέση δούναι και λαβείν μεταξύ θεού και ανθρώπων, για να αποκτηθεί η ευμένειά τους και να εξορκιστεί η καταστροφή.
1. Β. 1. Θυσία: ήταν η αναθηματική προσφορά στους θεούς[l], όπου με καθορισμένο τρόπο μέσω μιας τελετουργίας σχετίζονται άνθρωποι και θεοί.[li] Προσφερόταν από ιδιώτη ή ομάδα, ήταν αιματηρή ή αναίμακτη ο πυρήνας των τελετουργιών και κορυφαία στιγμή της εορτής.[lii] Στα ομηρικά έπη τη θυσία την έκανε ο άνακτας, ενώ στην κλασική εποχή οι πολιτικοί άρχοντες ή άλλα πρόσωπα. Οι δημόσιες θυσίες,[liii] ως πανηγυρική μορφή θυσίας, προσφέρονταν από την πόλη στις θρησκευτικές εορτές, με ακολουθία δημοσίου γεύματος.
Αιματηρή θυσία: συνίσταται στον τελετουργικό σφαγιασμό ζώου ή ζώων, όπου ένα μέρος τοποθετείται στο βωμό και καίγεται σαν προσφορά στους θεούς και το υπόλοιπο καταναλώνεται από τους συμμετέχοντες στη θυσία,[liv] με τη διανομή του κρέατος να επικυρώνει και νομιμοποιεί την κοινωνική ιεραρχία.[lv] Η αιματηρή θυσία[lvi] ήταν μια τελετουργική παρασκευή τροφής στη ζωή της κοινότητας. Οι τρόποι μαγειρέματος των θυσιασμένων ζώων, και η μοιρασιά ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους ιεραρχικά και ισοπολιτειακά, προσδιόριζαν τη θέση του Έλληνα σε σχέση με τους θεούς και τον κόσμο των αγρίων που αγνοούσαν το ψήσιμο.[lvii] Στον 5ο αι. η σημασία τους διασαφηνίζεται απ’ τις λειτουργίες που επιτελούσαν και τις αξίες που συμβόλιζαν στις πόλεις - κράτη.[lviii]
Το σημαντικό ρόλο που έπαιζε ο θεσμός των αιματηρών θυσιών για τον αυτοκαθορισμό της πόλης, δείχνει η διαφορά που εκφράζεται γύρω απ’ τη θυσία και τους διατροφικούς τρόπους με τις αιρέσεις.[lix] Ο ορφισμός και ο πυθαγορισμός φαίνεται ότι υπήρξαν εκκεντρικότητες της ανώτερης τάξης και όχι μέσο παρηγοριάς των φτωχών.[lx] Οι οπαδοί του Διονύσου ανήκαν και αυτοί στις αποκλίνουσες ομάδες που δημιουργούσαν θέμα διασάλευσης της κοινωνικής τάξης. Οι μυστηριακές λατρείες, προσέφεραν το δέλεαρ της κατάταξης μεταξύ εκλεκτών και ιδιαίτερου δεσμού μεταξύ μύστη και θεότητας.[lxi]
Αναίμακτη θυσία: προσφερόταν στους θεούς τρόφιμα κάθε είδους ή φυτά και αρώματα, τα οποία εναπόθεταν στο ιερό ή τα πετούσαν στη φλόγα ενός βωμού.[lxii]
Ολοκαύτωμα: ήταν περιθωριακές αποκρουστικές τελετές όπου αφιερωνόταν στο θεό όλο το σώμα του θυσιασθέντος ζώου και καιγόταν, χωρίς να καταναλώνεται. Τις θυσίες αυτές δέχονταν ορισμένες θεότητες που ονομάζονται χθόνιες και έχουν σχέση με το χώμα, τη γη,[lxiii] και υπαρξιακά θέματα για τη ζωή μετά θάνατο.[lxiv]
Απλές προσφορές: προσφέρονταν στους θεούς τρόφιμα, συνήθως φαγώσιμα, τα οποία εναποτίθεντο σε ιερές τράπεζες, ή σε άλλο ιερό χώρο, ή σε δεύτερο βωμό.[lxv]
1. Β. 2. Σπονδές: συνίστανται στο χύσιμο ενός μέρους ενός υγρού (νερό, κρασί, γάλα, μέλι) σε ένα βωμό ή στο έδαφος ενώ προφέρεται μια προσευχή. Ως συμβολισμός, το μοίρασμα υγρού, επισφράγιζε το δέσιμο ανάμεσα σε θεούς και θνητούς. Μετά έπιναν το περιεχόμενο, εκτός της σπονδής[lxvi] του άκρατου οίνου (επισφράγιση όρκων), που δεν άφηναν κρασί στη φιάλη. Μερικές φορές ακολουθούσε το τελετουργικό σπάσιμο της φιάλης, σαν επισφράγισμα της σχέσης με τον κόσμο των χθόνιων δυνάμεων. Οι σπονδές εμφανίζονταν ως αυθύπαρκτες τελετουργικά ή ως συνδεόμενες με τις αιματηρές θυσίες, ενώ σε αναφορές του Ησιόδου και του Ομήρου συνόδευαν τις ιεροτελεστίες της καθημερινής ζωής. Με τις σπονδές επικυρώνονταν συνθήκες και συμμαχίες, ενώ ενισχύονταν οι δεσμοί που ένωναν τα μέλη μιας ομάδας και την ομάδα αυτή με τους θεούς.[lxvii]
1. Β. 3. Χοές: ήταν ένα άλλο είδος ιερών σπονδών που απευθύνονταν κυρίως στους νεκρούς. Το υγρό χυνόταν στο χώμα ή πάνω στον τύμβο έτσι ώστε να συνάπτεται ένας δεσμός ανάμεσα στους ζωντανούς και τους νεκρούς. Η διαφορά με τις σπονδές ήταν ότι συνήθως εξαιρείτο το κρασί και τότε ονομαζόταν άοινοι ή νηφάλιοι. Με τις χοές τιμούσαν και
θεότητες όπως οι μούσες, οι Νύμφες, ή οι Ερινύες.[lxviii]
1. Β. 4. Προσευχές: ήταν ένα ουσιαστικό συστατικό στοιχείο της τελετής, πολύ συχνά συνδεδεμένες με σπονδές.[lxix] Υπήρχαν τυποποιημένες προσευχές που συνόδευαν τις κύριες πράξεις μιας λατρείας. Την προσευχή απήγγειλε δυνατά ο ιερέας, προσελκύοντας την προσοχή των τιμώμενων θεών. Η προσευχή[lxx] συνόδευε κάθε ευσεβή άνθρωπο στην καθημερινότητά του (πρωινό, γεύμα, συμπόσιο), και σε κάθε σημαντική στιγμή της ζωής (Βουλή, μάχη, απόπλου), σε διάφορες μορφές όπως οι ικεσίες, οι ευχές, οι κατάρες.
1. Β. 5. Θεατρικές παραστάσεις: εντάσσονταν στις ιεροπραξίες.[lxxi] Η σχέση του πολιτικού με το θρησκευτικό δεν περιοριζόταν στον αγώνα των ποιητών, η ίδια η δομή των θεατρικών έργων έκανε φανερή την απουσία τομής ανάμεσα στον πολιτικό στοχασμό και στην σκηνική παρουσίαση θεών και μύθων.[lxxii] Η τραγωδία[lxxiii] διερευνά αναπαριστά, και σχολιάζει τυπικά σχήματα τελετουργιών.[lxxiv] Ο συνδυασμός τραγουδιού και χορού που εκτελούσε ένας χορός αποτελούσε πάντοτε μια μορφή τελετουργικής παράστασης.[lxxv]
1. Β. 6. Χρησμοί: οι αυθεντικοί χρησμοί, χωρίς αμφισημία, ήταν θρησκευτικοί κανονισμοί. Ρύθμιζαν τις προσφορές στους θεούς, τα αναθήματα, τη διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας, παράγγελλαν θυσίες και αφιερώσεις, θεμελίωναν λατρείες, ηρωοποιούσαν νεκρούς, προδιέγραφαν τιμές προς απόδοση στη θεότητα, κ.λ.π.[lxxvi]
1. Β. 7. Μύηση: ήταν η διαδικασία όπου χωρίς δόγμα, χάρη στη συγκίνηση της συνάντησης με το θείο, και στην υπόσχεσης μιας ζωής μετά θάνατο περισσότερο ευτυχισμένης απ’ τους μη μυημένους, ο άνθρωπος μέσω της εσωτερικής έκστασης (διονυσιασμός)[lxxvii] ανακάλυπτε το ξένο που κρυβόταν μέσα του. Ήταν διαβατήριο εισόδου για κάποιες λατρείες.
1. Β. 8. Xαρακτηριστικά και στόχοι ιερών πράξεων: ήταν η εξασφάλιση ευμένειας, η ευχαριστία, ο εξιλαρμός, η ρύθμιση, η επαναπροσέγγιση, η αποκατάσταση των σχέσεων θεών και ανθρώπων, η διατήρηση της παράδοσης και η συνοχή της κοινότητας.
2. Α. 1. Δημόσιος βίος:[lxxviii] δικαίωμα εκλογής θρησκευτικού λειτουργού, είχαν μόνο οι ελεύθεροι αθηναίοι πολίτες χωρίς σωματικό ελάττωμα. Η θρησκεία χωρίς χαρακτηριστικά θεοκρατίας, διέθετε κοσμικές αρχές που δεν εμπλέκονταν σε μη θρησκευτικές υποθέσεις.[lxxix]
2. Α. 1. α. Ιερείς και ιέρειες: ήταν επιφορτισμένοι να εκτελούν τα ιερά, δηλαδή τις θρησκευτικές τελετουργίες.[lxxx] Διορίζονταν από την κοινότητα ή εκλέγονταν με κλήρο εφόρου ζωής, ή για ένα έτος, ενώ είχαν ποικίλες απολαβές λειτουργώντας υπό τον δημόσιο έλεγχο της πόλης.[lxxxi] Η άσκηση ιερατικών καθηκόντων απαιτούσε τελετουργική καθαρότητα. Κάθε πολίτης μπορούσε να γίνει ιερέας, δεν υπήρχε αποκλειστικός θεματοφύλακας γνώσης, δεν υπήρχε ομάδα άλλη απ’ το πολιτικό σώμα με εξαίρεση τις γυναίκες ιέρειες.[lxxxii] Ορισμένα δημόσια ιερατικά αξιώματα περιορίζονταν στα μέλη ενός γένους, «κλειστά», ήταν ισόβια και ορίζονταν δια κλήρου.[lxxxiii] Ιερατικά αξιώματα μη «κλειστά» ήταν ανοιχτά στους πολίτες με κατάλληλη ηλικία, σωματική ακεραιότητα και αποφυγή πράξεων αποκλεισμού. Υπηρετούσαν μια θεότητα, με προκαθορισμένα τελετουργικά καθήκοντα χωρίς δικαίωμα να τελούν άλλη ιεροπραξία ή να ιερουργούν πέρα από την περιοχή τους. Στα κύρια καθήκοντά τους ήταν η διαχείριση και η φροντίδα του ναού ή του ιερού, ταυτόχρονα με λειτουργικά οικονομικά και διοικητικά καθήκοντα. Ο ιερέας που διεύθυνε τις ιεροπραξίες, μπορούσε να σφάξει ο ίδιος το ζώο ή ο θυσιαστής.
Οι ιερείς λειτουργούσαν ως μια αρχή μέσα στην πόλη ασκώντας τη θρησκευτική παράλληλα με την νομοθετική, δικαστική, οικονομική ή στρατιωτική εξουσία, ενώ ήταν ταυτόχρονα οι εξουσιοδοτημένοι θεματοφύλακες των ιερών νόμων, που νομοθετούσαν και εκδίδαν διατάγματα για θρησκευτικά θέματα.[lxxxiv] Στον Όμηρο οι ιερείς δεν ήταν ποτέ θυσιαστές, επιτελούσαν περισσότερο ένα ιερατικό αξίωμα.[lxxxv] Από τον 4ο αι. σε συγκεκριμένες περιοχές, εμφανίστηκε μια τάση πώλησης των ιερατικών αξιωμάτων,[lxxxvi] ενώ τα «κλειστά» ήταν εξαίρεση και ίσως απειλή για τη δημοκρατική ισότητα.[lxxxvii]
2. Α. 1. β. Άρχοντες - Δημόσιοι λειτουργοί
Οι τρεις σημαντικότεροι άρχοντες[lxxxviii]
- Ο άρχων βασιλιάς κληρονόμησε τις θρησκευτικές λειτουργίες του βασιλιά, και ήταν κύριος φορέας της κρατικής θρησκευτικής λειτουργίας. Επιτελούσε δικαστικό λειτούργημα, ήταν υπεύθυνος του θρησκευτικού ημερολογίου και διηύθυνε τις θυσίες.[lxxxix]
- Ο επώνυμος άρχων ήταν επιφορτισμένος με τις νεοεισαχθείσες γιορτές της πόλης (τα Μεγάλα Διονύσια, την ιερή αποστολή στη Δήλο, τα Θαργήλια κλπ).
- Ο πολέμαρχος ήταν επιφορτισμένος με κάποιες θυσίες, και επέβλεπε τους αγώνες προς τιμήν των πολεμιστών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης.
Ο Δήμαρχος στον Πειραιά & Ο άρχοντας της Σαλαμίνας: ήταν εκλεγμένοι απ’ το Δήμο με αρμοδιότητες στα Μικρά Διονύσια του Πειραιά και της Σαλαμίνας αντίστοιχα.[xc]
Οι δέκα αθλοθέτες: αρχικά ήταν αιρετοί και μετά κληρωτοί. Ήταν επιφορτισμένοι με την
οργάνωση και τέλεση των Μεγάλων Παναθηναίων για τέσσερα χρόνια.[xci]
Οι δέκα επιμελητές: ήταν επιφορτισμένοι με την οργάνωση κάποιων εορτών, έχοντας αρχικά την οικονομική αρωγή, βοηθούσαν τον άρχοντα στα Μεγάλα Διονύσια.
Οι τέσσερεις επιμελητές μυστηρίων: είχαν αντίστοιχες αρμοδιότητες και βοηθούσαν το βασιλιά στα Ελευσίνια μυστήρια.
Οι δέκα ιεροποιοί: ασχολούνταν με τη διαχείριση των ιεροπραξιών,[xcii] επιβάλλοντας στους
πιστούς την τάξη και το σεβασμό των νόμων στον ιερό χώρο των ναών. Οργάνωναν τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές σε συνεργασία με τους ιερείς και τους αξιωματικούς. Έλεγχαν τα οικονομικά ήταν υπεύθυνοι για την διεξαγωγή των θυσιών, την προμήθεια των σφαγίων, την ευρυθμία και την ασφάλεια στην διάρκεια των εορτών.[xciii]
Οι δέκα ιεροποιοί κατ’ ενιαυτόν: κληρώνονταν από το Δήμο -δεν ήταν άρχοντες- ως αρμόδιοι για την οργάνωση στα μικρά Παναθήναια, στα Βραυρώνια, στα Ηράκλεια, στα Ελευσίνια, στα Ηφαίστεια και στα εις Δήλον.
Οι δέκα ιεροποιοί επί τα εκθύματα: κληρώνονταν από το Δήμο ως αρμόδιοι για σημαντικές θυσίες σε κράτος και ιδιώτες.
Ταμίες των ιερών χρημάτων: θήτευαν ως τον 5ο αι. ετήσιοι, έπειτα ως τετραετείς. Ήταν υπεύθυνοι για τη φύλαξη του αγάλματος της θεάς, αφιερωμάτων και ιερού λαδιού.[xciv] Ασκούσαν εποπτεία στα οικονομικά του ναού ως μέλη επιτροπών, ή θησαυροφύλακες διαφόρων θεών.[xcv] Μετέπειτα τους ανατέθηκε η φύλαξη του κρατικού προϋπολογισμού.[xcvi]
Νεωκόρος-Ναοφύλακες: ήταν υπεύθυνοι επικουρικά της φύλαξης και της φροντίδας του ναού. Υπήρχε ποικίλος αριθμός αξιωματούχων ανά εποχή με διάφορους τίτλους ανά πόλη.
Στη Σπάρτη οι βασιλείς αναλάμβαναν αυτοδικαίως ιερατικά καθήκοντα και οι σπαρτιάτες έφοροι αντίστοιχα καθήκοντα με τους άρχοντες των Αθηνών.[xcvii]
2. Α. 1. γ. Βοηθητικό προσωπικό
Επιστάτες: ήταν επιφορτισμένοι με τον οικονομικό έλεγχο των λατρειών.[xcviii]
Θεωροί: ήταν τα πρόσωπα που θα πήγαιναν να συμβουλευθούν την Πυθία. Μαζί με τον αρχιθεωρό συντηρούσαν (λειτουργία) την αποστολή στο μαντείο των Δελφών.
Εξηγητές: ερμήνευαν τους ιερούς νόμους και συμβούλευαν σε ζητήματα μιάσματος[xcix] χωρίς να τους έχει εκχωρήσει η πόλη κάποιο δικαίωμα ή εντολή. Ήταν μη αιρετοί ως κάτοχοι βαθιάς γνώσης των νόμων.
Χρησμολόγοι-μάντεις: είχαν ειδικές γνώσεις, ερμήνευαν ή διαβίβαζαν χρησμούς, προφητείες κλπ.
2. Α. 2. Ιδιωτικός βίος-οικογένεια-γένη: δικαίωμα τέλεσης ιερών πράξεων είχαν οι αθηναίοι πολίτες, οι μέτοικοι, και οι ξένοι.
2. Α. 2. α. Αρχηγοί οικογένειας: στην προκρατική φάση της πολιάδας κοινότητας των Αθηναίων και των στοιχείων της: φρατριών, οικογενειών και αριστοκρατικών οικογενειών που ήσαν τα γένη· οι αρχαϊκότερες θρησκευτικές εορτές του αθηναϊκού κράτους, τελούνταν με ιερουργούς τους αρχηγούς τους.[c] Οι αρχηγοί τόσο σε ατομικό όσο και σε οικογενειακό επίπεδο εκτελούσαν τις ιερές πράξεις. Μέσω της λατρείας προσδιορίζονταν τα μέλη κάθε γένους.[ci] Η λατρεία της φρατρίας αντλούσε το κύρος της από τη θρησκεία της πόλης.[cii] Κάθε φρατρία γιόρταζε χωριστά κάποιες θρησκευτικές εορτές της πόλης.[ciii] Υπήρχαν λατρείες κοινές για όλες τις φρατρίες τη πόλης, και λατρείες θεών οι οποίοι
προστάτευαν τις φρατρίες στις διάφορες πόλεις.
2. Α. 2. β. μάγειρος: σήμαινε ταυτόχρονα το θυσιαστή, το χασάπη, τον ψήστη κρεάτων και τον παρασκευαστή του φαγητού.[civ] Παρευρισκόταν και σε τελετές του Δημοσίου βίου.
2. Β. ο ρόλος των θρησκευτικών λειτουργών: ήταν η τήρηση των λατρευτικών τελετών της παράδοσης, ως μεσάζοντα στις σχέσεις ανθρώπων και θεών. Μεριμνούσαν για το σεβασμό και την απόδοση των οφειλόμενων τιμών στους θεούς συντελώντας στην θρησκευτικότητα των Ελλήνων.[cv] Η παρουσία τους ήταν καθημερινή αφού κάθε δραστηριότητα ήταν αφιερωμένη σε μια θεότητα. Η θρησκεία διαπερνά σε βάθος κάθε έκφανση της πολιτικής (δεν μένει στην κηδεμονία της μόνο) και ταυτίζει θρησκευτικό και κοσμικό τομέα. Η πόλη με αφορμή τις μεγάλες τελετές και τις θρησκευτικές εορτές επικαιροποιούσε και μονιμοποιούσε τη σύνδεση θρησκείας-πολιτείας και οι θρησκευτικοί λειτουργοί ήταν ο καταλύτης της σύνδεσης.[cvi] Η πόλις έτσι ταυτιζόταν με τους θρησκευτικούς λειτουργούς, αφού πρόσφεραν αρετή ενότητας σε πόλη και θεούς.[cvii]
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν την θρησκεία με μια σειρά τελετουργιών. Αυτό τους επέτρεψε, να ξεπεράσουν τα δεδομένα της πραγματικότητας, ελέγχοντας, μέσω αυτών, σημασίες, αξίες και κανόνες, διατηρώντας τη συνοχή της κοινότητας. Η στήριξη του δήμου και η αναβάθμιση σε Βουλή και Εκκλησία του δήμου, της θρησκευτικής αρχής ως κατεξοχήν τελετουργικής, έγινε δυνατή εντός του πλαισίου της πόλης.
Η θρησκεία ήταν συνυφασμένη με την προοπτική των αξιών της πόλης με συνείδηση των πηγών της (ήρωες), τόσο στην αρχαία Αθήνα όσο και σε άλλες πόλεις. Κάθε θρησκευτικό σύστημα, μιας πόλης, βρισκόταν σε σχέση αλληλεπίδρασης με αντίστοιχα άλλων πόλεων. Η συχνότητα εορτών και τελετών ενσωμάτωνε τον πολίτη στην πόλη, με την ενεργή συμμετοχή του στην τελετουργική πράξη έμμεσα ή άμεσα ως θρησκευτικού λειτουργού, δημιουργώντας αξιοπιστία. Οι θρησκευτικοί λειτουργοί δημιουργούσαν ευδαιμονία στην πόλη, σε πραγματικό και συμβολικό επίπεδο με οφέλη στην καθημερινή ζωή, την πολιτική, την ιστορία και την ανέλιξη ανθρώπου και πολιτισμού.
Αν και οι σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις είναι αναπόφευκτα ένα ανολοκλήρωτο εγχείρημα η θρησκευτική τελετουργική δομή, παρ’ όλο τον προσδιορισμό της, ήταν μια διανοητική δομή, που όχι μόνο δεν περιόρισε τη σκέψη των Ελλήνων, αλλά οδήγησε μακρύτερα τον άνθρωπο. Οι θρησκευόμενες κοινωνίες στα δύσκολα, χωρίς απώλεια πίστης αναζητούν αποδιοπομπαίο τράγο, και ενώ καταδικάζουν το Σωκράτη για ασέβεια, επί Μ. Αλεξάνδρου ακολουθούν με υποτέλεια το επίγραμμα του Δημάδη: «Φρόντισε μήπως, φρουρώντας τον ουρανό, χάσεις τη γη».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
· Μήλιος Α., "Η έννοια του ελεύθερου πολίτη" στο Δημόσιος και ιδιωτικός
βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.
· Μπιργάλιας Ν., "Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική,
στρατιωτική και θρησκευτική ζωή" στο Δημόσιος και ιδιωτικός
βίος στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α, των Α. Μήλιος, Ν. Μπιργάλιας, Ελ. Παπαευθυμίου, Α. Πετροπούλου, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.
· Σακελλαρίου Μ.Β., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Ηράκλειο 1999.
· Andrewes Α, Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, Μ.Ι.Ε.Τ.,
Αθήνα 1987.
· Chadwick John, Ο Μυκηναϊκός κόσμος, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, Gutenberg,
Αθήνα 1999.
· Easterling P. E., «Θεατρικά έργα με βάθος»: το θέατρο ως διαδικασία στη ζωή των
πολιτών της αρχαίας Ελλάδας στο Οδηγός για την Αρχαία Ελληνική
Τραγωδία, των Easterling P. E., P. Cartledge, κ.α. μτφρ. Λ. Ρόζη
Κ. Βαλάκας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2007.
· Halevy D., Φρ. Νίτσε, μτφρ. Α. Δικταίου, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα
· Mosse Claude, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 2000 – 31 π.χ., μτφρ. Λ.
Στεφάνου, Δ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1996.
· Osborne Robin, Η Γένεση της Ελλάδας 1200-479π.χ., μτφρ. Τ. Σιέτη, Εκδόσεις
Οδυσσέας, Αθήνα 2000.
· Parker Robert, Η θρησκεία στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. Γ. Τριανταφυλλίδη,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1996.
· Sourvinou-Inwood Christiane., «Τι είναι θρησκεία της πόλεως;» στο «Η Αρχαία
ΕλληνικήΠόλις- από τον Όμηρο ως την εποχή του Μεγάλου
Αξεξάνδρου» των Murray O., Price S., κ.α. μτφρ. Σ. Κάπαρης,
Εκδόσεις Παττάκη, Αθήνα 2007.
· Vegetti M., «Ο άνθρωπος και οι θεοί» στο «Ο Έλληνας άνθρωπος», των
Vernant Jean-Pierre κ.ά., μτφρ. Σ. Γεωργούδη, Εκδόσεις
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.
· Vernant Jean-Pierre, Το σύμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι - Ελληνικές ιστορίες για τη
δημιουργία του κόσμου, μτφρ. Τ. Δημητρούλια, Εκδόσεις Παττάκη,
Αθήνα 2007.
· Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., H θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής
Εποχής, μτφρ. K. Μπούρας, Εκδόσεις Παττάκη, Αθήνα 2004.
[i] Andrewes Α., ό,π., σελ.363
[ii] Andrewes Α., ό,π., σελ.344
[iii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.12
[iv] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.80
[v] Parker Robert, ό.π., σελ.340
[vi] Easterling P. E., ό.π., σελ.8
[vii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.31
[viii] Πόλις: η πιο χαρακτηριστική πολιτική δομή του ελληνικού κόσμου.
[ix] Ξεκινούν με προσφορά των πρώτων καρπών της γης ή τη σπονδή και καταλήγουν σε εξαιρετικά σύνθετες μορφές.
[x] Parker Robert, ό.π., σελ.361
[xi] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.32
[xii] Andrewes Α., ό,π., σελ.340
[xiii] Πολλές τελετουργίες συνδύαζαν και τους δύο τύπους θυσίας, αιματηρής και αναίμακτης.
[xiv] Οι τελετουργίες που τελούνταν μετά την κατάκτηση μια πόλης, ήταν αποτέλεσμα διάδρασης μεταξύ των ήδη καθιερωμένων ιεροπραξιών και του θρησκευτικού συστήματος της πόλης που είχε αποκτήσει τον έλεγχο του ιερού. (Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.364)
[xv] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.375-368
[xvi] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.368 Μεγάλο μέρος του ιδιαίτερου χαρακτήρα και της αίσθησης ταυτότητας και διαφοράς των θρησκευτικών συστημάτων των επιμέρους πόλεων οφειλόταν στις λατρείες ηρώων. Οι λατρείες αυτές συνδέονταν με το μυθικό παρελθόν της πόλης, περιέβαλλαν με ιερότητα τη σχέση των πολιτών μαζί του, αποτελώντας ταυτόχρονα και το μέσο επικοινωνίας με αυτό.
[xvii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.31
[xviii] Parker Robert, ό.π., σελ.31
[xix] Στην πινακίδα V52 της Κνωσού βλέπουμε τέσσερεις από τους πολύ γνωστούς θεούς των Ελλήνων (Αθηνά, Άρης, Απόλλωνας, Ποσειδών). Σε μια ομάδα πινακίδων (Fs) ίσως αναφέρονται σε λατρευτικές προσφορές, με ποσότητες από κριθάρι, σύκα, λάδι, αλεύρι, και κρασί. (Chadwick John, ό.π., σελ.178-206)
[xx] Claude Mosse, ό.π., σελ.103
[xxi] Chadwick John, ό.π., σελ.170
[xxii] Η πρακτική των ανθρωποθυσιών δεν είναι κάτι ασυνήθιστο στην εποχή αυτή. (Claude Mosse, ό.π., σελ.107)
[xxiii] Chadwick John, ό.π., σελ.185
[xxiv] Claude Mosse, ό.π., σελ.143 Μυκηναϊκοί τάφοι που ανακαλύφθηκαν, υπήρξαν σε μεταγενέστερες εποχές το επίκεντρο κάποιας λατρείας. (Chadwick John, ό.π., σελ.178)
[xxv] Claude Mosse, ό.π., σελ.145
[xxvi] Parker Robert, ό.π., σελ.75
[xxvii] Parker Robert, ό.π., σελ.76-173
[xxviii] Osborne Robin, ό.π., σελ.150
[xxix] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.210
[xxx] Τα παραστατικά στοιχεία είναι διαχρονικά αδιαχώριστα από τις τελετουργίες που περιγράφουν. (Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.218)
[xxxi] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.207
[xxxii] Claude Mosse, ό.π., σελ.386
[xxxiii] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.365
[xxxiv] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.14
[xxxv] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.181
[xxxvi] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.389
[xxxvii] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.366
[xxxviii] Η πόλις, ήταν η διατεταγμένη κοινότητα με ρόλο αντίστοιχο με αυτόν της εκκλησίας στο πλαίσιο του χριστιανισμού. (Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.365)
[xxxix] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.18,19
[xl] Vegetti M., ό.π., σελ.380
[xli] Andrewes Α., ό,π., σελ.339
[xlii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.221
[xliii] Parker Robert, ό.π., σελ.353 Τότε και οι Ολύμπιοι θεοί έγιναν μακρινοί για τις ανάγκες και την καρδιά των λατρευτών τους. (Parker Robert, ό.π., σελ.181)
[xliv] Vegetti M., ό.π., σελ.384
[xlv] Μήλιος Α., ό.π., σελ.167
[xlvi] Η αιματοχύσία, η παραβίαση των όρκων στους θεούς, η έλλειψη σεβασμού στους κανόνες τελετών κλπ.
[xlvii] Vegetti M., ό.π., σελ.389
[xlviii] Vegetti M., ό.π., σελ.386
[xlix] Το ιερό, μέσω του οποίου γίνεται η προσφορά στους θεούς, είναι το μέσο απόκτησης της ευμένειας των θεών.
[l] Vegetti M., ό.π., σελ.402
[li] Vernant Jean-Pierre, ό.π., σελ.65
[lii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.32-106
[liii] Τα όργανα της θυσίας αποκτούν τελετουργική αξία όταν χρησιμοποιηθούν στον τόπο της θυσίας και αποτελούνται από:
- το κάνεον: κάνιστρο με τρεις ακμές που περιέχει σπόρους.
- το μαχαίρι της θυσίας: που κρύβεται κάτω από τους σπόρους.
- το λουτήριο: το αγγείο που περιέχει το καθαρτήριον ύδωρ.
- το σφαγείον: το αγγείο για τη συλλογή του αίματος.
Και δίπλα σε αυτά η τράπεζα, που πάνω της τεμαχίζονται τα κρέατα για τη διανομή, οι σούβλες, και η χύτρα.
[liv] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.32-3
[lv] Vegetti M., ό.π., σελ.403
[lvi] Μπορεί να ερμηνευθεί σαν κυνηγετική πρακτική νεολιθικής εποχής.
[lvii] Claude Mosse, ό.π., σελ.387
[lviii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.13
[lix] Οι Ορφικοί και ένα μέρος των Πυθαγόρειων προτιμούσαν το μέλι και τα δημητριακά για προσφορές απαρνούμενοι έτσι την πολιτική ζωή, ενώ οι ακόλουθοι του Διονύσου επιδίδονταν στην ωμοφαγία (Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.40-41)
[lx] Andrewes Α., ό,π., σελ.353
[lxi] Claude Mosse, ό.π., σελ.388
[lxii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.39
[lxiii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.39
[lxiv] Vegetti M., ό.π., σελ.404
[lxv] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.40
[lxvi] Η χύτρα και το ρηχό κύπελλο είναι τα τελετουργικά εργαλεία της σπονδής
[lxvii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.41-42
[lxviii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.42-43
[lxix] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.47
[lxx] Στις προσευχές προστίθενται ύμνοι και τελετουργικά άσματα, ανάλογα με την περίσταση. (Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.44-46)
[lxxi] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.108
[lxxii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.109
[lxxiii] Η αρχαία ελληνική τραγωδία, ως τελετουργία κοινότητας δεν ανεξαρτητοποιήθηκε ποτέ εντελώς από τις λατρευτικές καταβολές της. Υπήρχε μια σχέση τυπικής αναλογίας ιδιαίτερα στην περίπτωση της τέλεσης της αιματηρής θυσίας ζώων ως τελετουργίας συγκρότησης της κοινότητας, και σχέση ταύτισης ανάμεσα στην εμπειρία που είχαν στο θέατρο και σε εμπειρίες εκτός θεάτρου ( Easterling P. E., ό.π., σελ.4). Η τραγωδία θέτει θεμελιώδη ερωτήματα για τις σχέσεις ανάμεσα στους θνητούς και τους θεούς, ή εξετάζει απολύτως σοβαρά ζητήματα, όπως είναι η θυσία, ο πόλεμος, ο γάμος, ή ο νόμος. Το σατυρικό δράμα, αντιθέτως παίζει με τον πολιτισμό και δρα καταλυτικά εντός της τραγωδίας.
[lxxiv] Easterling P. E., ό.π., σελ.501
[lxxv] Easterling P. E., ό.π., σελ.62-3
[lxxvi] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.120
[lxxvii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.132
[lxxviii] Η γενική διάκριση μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού δε χωρούσε στη θρησκεία, ενώ ο όρος ιδιωτικό πιθανόν να εφαρμόζονταν στα ιερά φατριών (Parker Robert, ό.π., σελ.36-38)
[lxxix] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.275
[lxxx] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.15
[lxxxi] Vegetti M., ό.π., σελ.402
[lxxxii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.48
[lxxxiii] Parker Robert, ό.π., σελ.100
[lxxxiv] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.50,53
[lxxxv] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.52
[lxxxvi] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.387
[lxxxvii] Parker Robert, ό.π., σελ.181
[lxxxviii] Απ’ την αρχαϊκή περίοδο προϋπήρχαν τα τρία αυτά κύρια αξιώματα (Parker Robert, ό.π., σελ.63)
[lxxxix] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.49
[xc] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.275
[xci] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.204
[xcii] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.388
[xciii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.48-49
[xciv] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.206
[xcv] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.388
[xcvi] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.207
[xcvii] Parker Robert, ό.π., σελ.109
[xcviii] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.49
[xcix] Parker Robert, ό.π., σελ.186
[c] Σακελλαρίου Μ.Β., ό.π., σελ.276
[ci] Parker Robert, ό.π., σελ.103-179 Ίσως οι λατρείες υπήρξαν ιδιωτικές πίστεις των γενών στο ξεκίνημά τους μέχρι τον 6ο αι.
[cii] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.385
[ciii] Sourvinou-Inwood Christiane., ό.π., σελ.382 Η κύρια εορτή της φρατρίας ήταν τα Απατούρια ή Απέλλαι, στο πλαίσιο της οποίας πραγματοποιόταν η εισαγωγή των νέων μελών της.
[civ] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.38
[cv] Vegetti M., ό.π., σελ.382 Ευσέβεια κατά τον Πλάτωνα ήταν η θεραπεία που πρόσφεραν οι θεοί στους ανθρώπους.
[cvi] Zaidman L. B., Schmitt Pantel P., ό.π., σελ.90-91
[cvii] Vegetti M., ό.π., σελ.401
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου